X IX
asr oxiri - XX asr boshida tarix falsafasining ko‘pgina yan-
gi yo‘nalishlari vujudga kelgan. U larn ing h a rb iri o ‘z
tadqiqot pred-
m etiga ega boMgan. M asalan, tarixn in g aylanm a harakati nazariya-
si nam oyandalari (N ikolay Danilevskiy,
Osvald Shpengler, A rnold
Toynbi), o ‘z o 'tm ish d o sh lari kabi, o‘z oldiga tarixiy jarayon qo -
n uniyatlarini aniqlash vazifasini qo'ygan. Xristian tarix falsafasi
n ing ko‘p sonli yo'nalishlari: neotom izm (Jak M ariten, Etyen A nri
Jilson va boshq.), neoavgustizm (M oris Blondel, G abriyel M ar
sel, Jan Lakrua), teyyardizm (Pyer Teyyar de Sharden)
va qism an
ekzistensializm (K arl Yaspers) nam oyandalari tarix nin g m azm u-
ni m uam m osini bosh m u am m o deb hisoblaganlar. Tarixiy bilish-
n ing gnoseologik nazariyasi va tanqidi nam oyandalari (Vilgelm
Diltey, Benedetto Kroche) esa tarixshunoslik (istoriografiya)
doira-
si bilangina cheklanib qolm aganlar, balki so‘zning keng m a’nosida-
gi tarixiy ongni ham tah lil qilganlar. N eokantchilik
tarix falsafasi
(Vilgelm Vindelband, G e n rix Rikkert) va «analitik» tarix falsafasi
(E rnest Nagel, Karl G em p el va b.) ham o ‘zining alohida predm eti-
ga ega. XX asr tarix falsafasi aksariyat hozirgi yo'nalishlarining m u-
him xususiyati shundan iboratki, ularning
predm eti sifatida jaho n
tarixi, hozirgi sivilizatsiyaning global m uam m olari am al q ilad i1.
T arix fani m etodologiyasi m ustaqil fan sifatida X IX asr oxir-
gi choragi — XX asr b o shlari davom ida shakllan di. Bu davrda
ta rix fan in in g m etodologik m u am m o lari
boshqa joylarga nisba-
ta n G e rm a n iy ad a ja d a llik bilan o 'rg a n ila bo sh land i va bu bora-
d a ikkita o ‘ziga xos «m aktab»lar sh ak llan di. Baden m ak tab in in g
yetakchi vakillari nem is tarix ch i va faylasuflari V.Vindelband
(1848—1915) va G .R ik k e rt (1863—1936)lar edi. U la r o ‘zla rin in g
fa n n in g m etodologiyasi borasidagi q a ra sh larin i
sh ak llan tirib , uni
quyidagicha ifoda q ildilar: «tabiiy fan la rn in g vazifasi - um um iy
q o n u n la rn i sh ak llan tirsa, tarix fan in in g vazifasi —
alo h id a d a lil-
larn i tavsiflashdir»2.
Dostları ilə paylaş: