Microsoft Word ìàíáà ëàò ëåê. doc

7. 3.20. ”Mafotix ul-ulum ”
Wz davri qomusi bwlmish bu kitobni Abu Abdulloh’ Muammad al-
Xorazmiy yaratgan. U X asrda wtgan mashh’ur filolog va fan tarixchisidir. Uning 
twla ismi Abu Abdulloh’ Muh’ammad ibn Yusuf Kotibiy al-Xorazmiy bwlib, olim 
Somoniy Nuh’ 11 ibn Mansurning (976-997 y.) vaziri al-Utbiy qwlida dabir bwlib 
xizmat qilgani va asosan Nishopurda istiqomat qilib, fan tarixi h’amda davlat bosh 
idoralari uchun muh’im qwllanma bwlgan “Mafotix ul-ulum” (“
İ
lmlarning 
kalitlari”) nomli muh’im asar 
ё
zib qoldirganligi malum. Ushbu asardan malum 
bwlishicha, Abu Abdulloh’ yunon, sur
ё
niy, arab va fors tillarini mukammal bilgan 
keng malumotli kishi bwlgan. 
“Mafotix ul-ulum” 976-991 yillar orasida 
ё
zilgan wziga xos izoh’li 
terminologik lug’at bwlib, ikki qismdan iboratdir. Birinchi qism olti bobodan 
iborat bwlib, unda shariat bilan bog’liq ilmlar fiqh’, aqidalar, grammatika, idora 
ishlarini yuritish tartibi, sheriyat va tarix tug’risida malumotlar keltirilgan. 
İ
kkinchi qism twqqiz bobdan iborat bwlib, u ajam, yani arab bwlmagan 
xalqlar yunonlar, suriyaliklar, forslar, h’indlar va boshqa xalqlar orasida taraqqiy 
etgan ilmlar – falsafa, mantiq, tibb, arifmetika, h’andasa-geometriya, falaki
ё
t-
astronomiya, mexanika, musiqa va kimi
ё
fanlarini wz ichiga oladi. 
Asarda yurtimiz h’aqida, xususan bu erda amalda bwlgan sug’orish 
wlchovlari h’aqida muh’im malumotlar h’am bor. “Mafotix ul-ulum” iomiy 
jamoatchilik, xususan V.V.Bartold, 
İ
.Yu.Krachkrvskiy, S.L.Volin, van Flotenning 
yuksak bah’osiga sazovor bwlgan. Uning arabcha matni 1895 yili van Floten 
tomonidan, ayrim parchalar tarjimasi S.L.Volin tomonidan 1939 yili nashr 
qilingan. Toshkentda bu asarni R.M.Bah’odirov tadqiq etib, maxsus kitob 
ё
zgan. 
7. 3.21. “Osor ul-boqiya”
Ushbu benazir asar ijodkori qomusiy olim Abu Rayh’on Beruniydir (973-
1048). U tabiiy va ijtimoiy fanlar bwyicha 150 dan ortiq asarlar yaratib, asosan 

---

61
tabiiy fanlar soh’asida ulkan kashfi
ё
tlarga va muvaffaqiyatlarga erishgan bwlsa-da, 
wzining ijtimoiy fan, ayniqsa tarix twg’risidagi chuqur bilimlarini “Osor ul-boqiya 
an al-qurun al-h’oliya” (“Qadimgi xalqlardan qolgan 
ё
dgorliklar”) h’amda 
“Hindiston” 
ё
ki “Kitab tah’qiq molil-Hind min manqula fi-l-aql va-l-marzuma” 
(“Hindlarning aqlga sig’adigan va sig’maydigan talimotlarining tadqiq etish”) va 
“Kitob ul-musammara fi axbori Xorazm” (“Xorazm h’aqidagi axborotlar h’aqida 
suh’batlar”) nomli asarlari bilan tarix va madaniyat tarixiga katta h’issa qwshdi.
Ayniqsa, bwlg’usi tarixchilar uchun “Osor ul-boqiya” h’ar tomonlama 
namuna bwladigan qimmatli manbadir. Asar 1000 yili Jurjon shah’rida 
ё
zib 
tamomlangan. Unda qadimgi Wrta Osi
ё
, Yunon, Eron, Hind, nasroniy, yah’udiy va 
boshqa xalqlarning islomiyatgacha bwlgan tarixi, urf-odatlari, bayramlari va 
asosan vaqtni h’isoblash taqvim-xronologiya twg’risida mukammal malumot 
beradi. Ushbu asarning XIV asrda yaratilgan mwtabar qwl
ё
zmasiga nodir rasmoar 
ishlangan va bu no
ё
b sanat obidasi Shotlandiya poytaxti Edinburg shah’ri 
Universiteti kutubxonasida 161 raqam ostida saqlanmoqda. 
“Osor ul-boqiya”ning ruscha va wzbekcha tarjimalari Toshkentda 1957 va 
1968 yillari chop etildi. Kitob Evropada “Xronologiya” nomi bilan mashh’ur. Biz 
asar twg’risida artiqcha malumotlarni keltirmadik, chunki bizning vazifamiz 
qimmatli 
ё
zma manbalar twg’risida umumiy tushuncha, bilim va ywnalish 
berishdir. Ushbu kitob twg’risida talabalar mustaqil ish jara
ё
nida 
ё
ki laboratoriya 
ishi jara
ё
nida chuqurroq va keng bilimga ega bwlishi maqsadga muvofiqdir. 
Beruniyning Xorazm tarixiga oid asari yuqorida zikr etilgan nomdan 
tashqari, yana “Tarixi Xorazm” va “Mashoh’iri Xorazm” (“Xorazmning mashh’ur 
kishilari”) nomlari bilan h’am mashh’ur bwlib, uning ayrim lavh’alari – parchalari 
Abulfazl Bayh’aqiyning 1056 yili 
ё
zib tamomlangan “Tarixi Bayh’aq” va 
Ё
qut 
Hamaviyning “Mwjam ul-buldon” asarlarida saqlanib qolgan. 
Beruniyning “Kitob fi axborot al-mubayyizot val-karomita” (“Oq kiyimlilar 
va karmatlarning xabarlari h’aqida kitob”) asari h’am tarix ilmi uchun aloh’ida 
qiymatga ega. Unda wsha zamonlarda Wrta Osi
ё
da keng tarqalgan ijtimoiy 
h’arakat – karmatlar h’arakati h’aqida diqqatga sazovor malumotlar bor. 
Xulosa qilib aytish mumkinki, Beruniyning asarlarida tarix ilmi uchun 
malumotlar juda kwp uchraydi, ammo ulardan tashqari nomi zikr etilgan asari 
uning katta tarixchi olim, etnograf bwlganligini kwrsatadi.