Microsoft Word 017 esas sayi doc
Yüklə 1,54 Mb. Pdf görüntüsü
|
Filologiya məsələləri, № 7, 2017 131 edən əlamətini, qabarıq xüsusiyyətlərini, hətta ola bilən münasibətin ifadəsinə istiqamətlənir. Ş.Ballinin fikrincə, kəmiyyət fərqi yaxud intensivlik fərqi elə bir ümumi əlamətdir ki, buraya fikir və ya dərketməmizin hər hansı bir obyektlərini daxil etmək mümkündür. Bu vərdiş insan qavrayışına məxsusdur, istəsək də, istəməsək də, biz heç bir şeyi mütləq biçimdə, öz- özlüyündə dərk edə bilmirik, onu mütləq bir və ya bir neçə oxşar əşya və hadisələrlə qarşıraşdırmada, yəni müqayisədə anlayırıq» (2, s. 202- 203) İntensiv məna əlamətini səciyyələndirən M.Adilovun nöqteyi- nəzərincə, «intensivlik əlaməti sözün yeni forma almasına səbəb ola bilər və bu halda faktı dildaxili korrelyasiya kimi dəyərləndirmək olar. İntensivlik əlamətini insanların əqli-hissi şüuru yaradır» (3, s.24-25) İntensivlik- bu bir əlaməti, keyfiyyəti yüksək əlamət və keyfiyyətə ötürür. Yüksək keyfiyyətdə «gərginlik», «gücləndirilmə», «şiddətlən- dirilmə», «artıqlıq» (pleonazm) yaranır. Obyektiv və affektiv müqayisə, qarşılaşdırma sərhəd yaradır, intensivlik əlaməti şiddətlənir, hiperbola (mü- baliğə) əmələ gəlir. Məs.: Döydü boran məni, döydü qar məni, bir qaprışqa minsəm aparar məni (M.Müşfiq) Norma intensivlik əlaməti formalaşan zaman çoxalır. Məsələn, «красивый» (gözəl) sözü ilə «красивее» (daha gözəl», «красивейший» (ən gözəl) sözləri arasında norma fərqi görünür. Rus dilində bu fərqli əlaməti morfoloji vasitələr yaradır. Azərbaycan dilində isə analitik formalar fərqliliyi meydana gətirir. Fransız dilində də «joli- plus joli- le plus joli», bolqar dilində «xubav-po-xubav-nay-xubav» formalarında norma aşağıdan yuxarıya doğru istiqamətlənmişdir. E.İ Şeyqal yazır ki, intensivlik əlaməti kəmiyətin keyfiyətcə qiymətinə yaxındır. Diskrit olmayan qeyri-müəyyənlik kəmiyyəti xarakterizə edir (4 (26 s.) Dildə «intensivlik» termini ilə yanaşı, «intensifikasiya», «intensivlər», «komponentlərin intensivliyi» və s. terminoloji vahidlərindən də istifadə olunur. İntensivlik əlamətinin təbiətinə münasibət bildirən dilçiləri bir neçə qrupa bölmək olar. Birinci qrup dilçilər intensivliyə ümumdil kateqoriyası kimi yanaşmış, ona prinsipial bir məsələ kimi baxmış, onun universal xarakterini «məkan», «zaman», «keyfiyyət» (V.Matezius, İ.Suhinskiy, İ.İ.Ubin) fonunda izah etməyə çalışmışlar. Bəzi dilçilər intensivliyin kəmiyyət fərqini qabartmış, intesivliyi sözün komponentində axarmışlar (Arutyunova N.D., Şeyqal E.İ.), bəzi tədqiqatçılar zərfin, sifətin, feilin, ismin qradual səciyyəsini intensivlik əlaməti hesab etmiş (Qvişiani N.B., Kozlova İ.A., Qrinbaum S., Qaliç Q.Q.); bəziləri isə intensifikasiyanın frazeoloji və sintaktik vasitələrini qeyd etmişlər (Akimova Q.N., Aleksandrova G.S). Problemin komparativ və superlativ tərəfləri də nəzərə alınmış, həmçinin Filologiya məsələləri, № 7, 2017 132 intensivləşməyə yardım edən gücləndirici zərflərin rolu qeyd edilmişdir (Serqeeva E., Qerasimova L.., Bolinjer D.) Ən müxtəlif dillərdə superlativ, suppletiv derivatların varlığı təsdiqləyir ki, insan keyfiyyət, əlamət səciyyələri daxilində kəmiyyət fərqlərini ifadə etməyi birdən-birə dərk edə bilməmişdir. Dünyanın konseptual şəkildə qavranmasında intensivlik əlamətinin rolu böyükdür. Bu, əlamətin fəlsəfi tərəfidir. Həmin əlamət «funksional- semantik sahə»də öyrənilir. M.Qıpçaq yazır ki, kəmiyət anlayışı təkcə obyektiv aləmdəki əşya və hadisələrə şamil olunmur. İş, hal və hərəkətin sürəkliliyi, intensivliyi feilin tərz kateqoriyası ilə yanaşı, kəmiyyət anlayışının daşıyıcıları olan sözlərlə də ifadə olunur. Məsələn, Azərbaycan dilində: çox, xeyli, az; ingilis dilində: many «çox», few «az», much «çox», little «balaca, az» və s. Bütün bunlar aydın şəkildə göstərir ki, kəmiyyət insan idrakının ən ümumi və mücərrəd kateqoriyalarından biri olmaq etibarı ilə dil sisteminə güclü şəkildə nüfuz etmişdir» (5, s.22 (453 s.) Sifətin dərəcə kateqoriyası da buraya daxildir. Belə ki, sifətlərdəki əlamət və keyfiyyətin azlığı və çoxluğu yalnız kəmiyyət vasitəsilə ölçülə bilir. Sifətin neytral forması dəyişərək intensiv forma qazana bilir. Nitqdə müqayisə baş verir. Məsələn, rus dilində: Этот апельсин крупнее, чем обычные апельсины. Это самая крупная собака в мире. Beləliklə, mətndə 3 sifət forması ilə rastlaşırıq: крупный, крупнее, самый крупный. Rus dilində 2 leksik forma müqayisə dərəcəsini formalaşdırır: «красивей- ший» və «самый красивый». Məna fərqlənmir. İngilis dilində sifət dərəcələrini far, near, old, late sözləri fərqləndirir. Məs.: far (далекий)- farer (более отдаленный)- farest (самый отдален- ный), far-further (дальнейший)- furtherest (самый отдаленный). M.Adilov yazır ki, intensivlik yaradan ünsürlərin işlədilməsi danışığa məxsus şiddətləndirmə meyli ilə bağlıdır. Mənanı qüvvətləndirməyə xidmət edən pleonastik (artıq) vasitələr yalnız sözlərin sonuna deyil, ortasına da, əvvəlinə də əlavə edilir. Sözün bir hissəsi (əvvəlki hecası) bu sözün əvvəlinə qoşulmaqla intensivlik mənası ifadə edən komplekslər düzəldilir. İntensivlik daha çox danışıq dilindən nəşət etdiyindən sözdə çoxlu pleonastik variantların yaranmasına səbəb olur» (6, s.66 (324 s.) İntensivlik əlamətini hər bir dilə xas olan intensifikatorlar yaradır. Məsələn, Azərbaycan dilinə məxsus intensifikatorlar: az, çox, xeyli, ən çox, daha az; rus dilinə məxsus olanlar: очень- очень сильный, очень бояться ветер; холодный- прохладный- теплый-горячий; сухой-влажный- мокрый və s. N.A.Lukyanovanın fikrincə, intensivlik semantik fenomendir, hər hansı hadisənin kəmiyyətcə təsnifidir. Belə ki, «normal dərəcə» normativlik Yüklə 1,54 Mb. Dostları ilə paylaş:
|