Microsoft Word 017 esas sayi doc
Yüklə 1,54 Mb. Pdf görüntüsü
|
Filologiya məsələləri, № 7, 2017 129 BATURA GULİYEVA Odlar Yurdu University ba-tura083@hotmail.com İNTENSİVLİK ƏLAMƏTİ VƏ ONUN DİLDƏ İFADƏ IMKANLARI Açar sözlər: intensivlik kateqoriyası, semantik kateqoriya, ekspressivlik, kəmiyyət, əlamət. Key words: category of intensity, semantic category, expressiveness, quantity, indication. Ключевые слова: категория интенсивности, семантическая категория, экспрессивность, количество, показатель. «İntensivlik» bir sıra elm sahələrində işlədilən terminoloji vahidlərdəndir. Bu anlayışı daha geniş mənada kəmiyyət, dərəcə, ekspressiv ölçü əlamətləri özündə əks etdirir. Bunlar nitqin əlamətləri kimi çıxış edir. Ekspressivlik nitqi təşkil edən mətnin əlamətdir. Faktoloji materiallar göstərir ki, intensivlik kateqoriyası- çoxüzvlü, çoxşəkilli fenomendir, hansı ki, dilin bütün səviyyələrinə aiddir. Bu prosesdə qrammatik və leksik-frazeoloji vasitələrin bir-birinə təsiri realizasiya olunur, söyləmlərin superseqment vasitələri güclənir.İntonasiyanın, sintaktik, leksik- qrammatik, frazeoloji vasitələrin köməyilə nitq prosesi intensivləşir. «İntensivlik» anlayışı qeyd olunan əlamətlərin nitq prosesində keyfiyyət tərəfini əks etdirir. Konkret təsəvvür və yaxud mücərrəd ideyadan asılı olmayaraq, «intensiv» termini kəmiyyət, dəyər, qüvvə və s. kimi kateqoriyalara xas bütün fərqləri ifadə edir. Geniş anlamda «intensiv» termin-anlayışı hər hansı bir dil faktının müqayisəsində meydana çıxır. İki müxtəlif əşya və hadisəni müqayisə edəndə, qarşılaşdıranda insan şüuru digər səciyyəli əlamətlərə nisbətən kəmiyyət fərqlini asanlıqla fərqləndirə bilir. Dildə keyfiyyət sifətlərindən müqayisə dərəcələri düzəlir, çünki əşya və hadisədəki keyfiyyət az və ya çox dərəcədə ola bilər Bu baxımdan sifətin semantikası olduqca böyük əhəmiyyətə malikdir. Bu halda da hər hansı bir qrammatik kateqoriya üçün, hər hansı bir nitq hissəsi üçün ümumi qanunauyğunluq müəyyən edilir: onlar həm leksik mənalara əsaslanır, həm də leksik mənalara üstün gəlir və onlardan abstraktlaşır. «İnsan abstrakt keyfiyyətləri (əşyaya xas olan və ona istinad edilən bu və ya digər keyfiyyətin müxtəlif miqdarı haqqında təsəvvürləri) ifadə etməyi birdən-birə öyrənməmişdir, buna görə də müqayisə dərəcələrinin abstrakt mexanizminə birdən-birə yiyələnməmişdir. Lakin insana onun əmək fəaliyyəti prosesində əşyanı tutuşdurmaq və müqayisə etmək, bunların Filologiya məsələləri, № 7, 2017 130 möhkəmlik, elastiklik, davamlılığının müxtəlif dərəcələrini təyin etmək daha çox lazım gəldikdə, bu müqayisə və tutuşdurmaları sonradan abstrakt kateqoriyalar dairəsinə keçirmək və nəinki əşyada, həm də красивый (gözəl), добрый (mehriban), смелый (cəsarətli), мужественный (cəsur) tipli məfhumlarda keyfiyyətin az və ya çox dərəgəsi haqqında danışmaq onun üçün asanlaşmışdır. Müqayisə dərəcələrinin müasir sistemi dilin və təfəkkürün uzun sürən inkişafı prosesində tədricən yaranmışdır» (1, s. 180- 181 (289 s.) Linqvistik ədəbiyyatda intensivlik əlamətinə baxış fərqlidir. Bəzi tədqiqatçılar (Ş.Balli) bu anlayış adı altında qüvvətləndirmə, güjləndirmə, bəziləri «ekspressivlik» (C.Vandries), bəziləri isə affektivlik, emosionallıq (Ş.Serrius, Q.Karniser, L.Marta və b.) əlamətlərini nəzərdə tuturlar; həmin məsələləri nitq prosesində kəmiyyət əlamətinin dəyişməsi, əlamətin inkişaf səviyyəsi (S.E.Rodionova) kimi izah edirlər. Canlı danışıq aktı zamanı fərd fikrin dolğun ifadəsi üçün bir sıra yollardan, üsullardan istifadə edir: a) fikrini çox sözlə ifadə etmək istəmir: gördüm-mən öz iki gözlərimlə baxıb gördüm; b) sözün məna-məzmun planında dəyişiklik etməklə əlamət, hadisə, yaxüd hərəkəti intensivləşdirir. Məs.: sınmaq-sınıxmaq, yağış-yağmur, belə-belənçik; j) sözü qrammatik jəhətdən dəyişməklə intensivləşdirmək istədiyi fikri çatdırır. Məs.: asta- aram, həmişə-səhər-axşam, nəhayət-axırdan-axıra və s. Bu prosesdə psixoloji-affektiv məqam özünü göstərməklə yanaşı, reallığı dolğun əks etdirməyə can atma, referentin dəqiqləşdirilməsinə daha uğurlu cəhddə özünü göstərir.Danışan işarələmək istəyinin referentə çatdırılmasında sərbəstdir və bu zaman mövcud dil imkanı hazır baza kimi fərdi yanaşmanı təmin etmədikdə yeni vahidlər, yaxud ifadə konstruksiyaları meydana gəlir. Təbii ki, ədəbi dilin təkanvericisi kimi çıxış edən canlı danışıq, eyni zamanda ədəbi dilə yeni normalar diktə edir. Bu normaları bəziləri ədəbi dilin sabitləşmiş aktına çevirmədikdə belə canlı danışıq üçün qalır. Məs.: səhərdən-səhərdənnən, dünən-dünənnəri, keçən illəri və s. İntensivlik bir semantik kateqoriyadır, bu kateqoriya semantik- funksional dairədə meydana çıxır. Onun praqmatik tərəfləri müqayisəli- tutuşdurma metodu ilə öyrənilməlidir. Praqmatik olaraq dil vahidlərindən hər hansı birində (məsələn, qırmızı-qıpqırmızı, gözəl-ən gözəl, sarı-sapsarı; o gün-bir neçə gün əvvəl və s.) mənanın üstün olduğuğunu müəyyənləşdirmə, əlbəttə, çətin və mümkünsüzdür. Demək, praqmatika dildə söyləmlərin funksiyasını və bununla ifadə olunan propozisiyaları, onları spesifik məqamda işlənməsindən asılı olaraq tədqiq edir. Praqmalinqistika ünsiyyət prosesində onların-intensivlərin yeni yaranan formalarını təsvir edir və onları açmağa çalışır. Praqmatik kontekstdə söz-dil vahidi motivləşməni yerinə yetirir, obyektin, anlayışın konkret şəraitdə mahiyyətini, onu xarakterizə Yüklə 1,54 Mb. Dostları ilə paylaş:
|