Microsoft Word 8 Azerb dili ve edebiyyati bolmesi

III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

1469

 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

Cövzi əsərində yazdığına görə, sultan Təbrizi tutmaq üçün gəldikdə şəhər olduqca pis 

vəziyyətdə idi, dağılmışdı, əhalisi kasıb yaşayırdı. Lakini S.Onullahi əsərində qeyd etmişdir 

ki, həmin dövrlərdə Təbrizdə vəziyyət elə də acınacaqlı deyildi. Bu haqda müəllif yazmışdır: 

“1042-ci il zəlzələsi nəticəsində  Təbrizdə 40-50 min nəfər həlak olur. Şəhərin bir hissəsi 

tamamilə dağılıb xarabalığa çevrilir. Bu zəlzələdən 4 il sonra 24 gün Təbrizdə olmuş tacik 

şairi Nasir Xosrov yazır ki, mən Təbrizdə olarkən hökmdar Vəhsudan ibn Məhəmməd idi. 

Təbriz abad və böyük şəhər kimi görünürdü. Qeyd edilənlərdən aydın olur ki, Təbrizin yarısı 

tamamilə dağılmış, lakin zəlzələdən sonra bərpa edilmişdir. Əlbəttə, dörd ildə şəhəri zəlzələ-

dən əvvəlki səviyyəsinə qaldırmaq mümkün deyildi. Lakin hər halda, şəhər müəyyən dərəcə-

də abadlaşmışdı.” 

Səlcuq İmperiyası tarixi istər siyasi, istərsə də sosial tərəfdən maraqlı hadisələrlə zən-

gindir. Bunlardan biri də Sultan Toğrulun xəlifə  əl-Qaim Biəmirillahın qızı Seyyidə Fatimə 

əl-Bətül arasında baş verən toy mərasimidir. Bu hadisəni də Sibt əsərində geniş işıqlandırmış-

dır. Toy mərasimi Təbrizdə baş tutmuşdur. Maraqlıdır ki, Sibt toy mərasimindən geniş məlu-

mat verdikdən sonra bu qeydləri edir: “nigah mərasiminin səhəri mən (İbnu-l Mahləban) 

dövlət xəzinəsindən (hazainu`l- mamurə) bütün daş-qaşları, qızılları, digər hədiyyəlik əşyaları 

və s. nə varsa hamısını çıxartdım. Sonra Məmlanur-Razi adıyla tanınan Təbriz şəhərinin valisi 

Əbu Nəsr Məhəmməd b. Vəhsudan sultanın qapısına gəldi və ondan müəyyən miqdarda pul 

verməsi tələb olundu, o da bu pulun böyük bir qismini verdi və qalan hissəsi üçün də oğlunu 

girov olaraq qoydu. Daha sonra sultan Toğrul Anadoluya yaxın olan Naxçıvana getdi.” 

“Mir`atuz-zaman” əsərində Təbriz haqqında daha bir çox tarixi hadisələr öz əksini tap-

mışdır. Qeyd etdiklərim bunlardan bəziləridir. Azərbaycanda ilk dəfədir ki tədqiq edilən Sibt 

ibn əl-Cövzinin bu əsəri XI əsr tariximizin daha dərindən öyrənilməsi yönündən bizə işıq tutur.  

 

 

ZEYL-İ TARİX-İ ALƏMARA-Yİ ABBASİ ƏSƏRİ                        

AZƏRBAYCAN TARİXİNİN MƏNBƏYİ KİMİ 

 

Şahin AĞAYEV 

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Ali Attestasiya Komissiyası 

[e-mail] 

AZƏRBAYCAN 

 

Azərbaycan tarixinin öyrənilməsində tarixi mənbələrin rolu çox böyükdür. Bu tarixi 

mənbələrdə əsasında biz tarixi faktların həqiqəti nə dərəcədə əks etdirməsi haqqında məlumat 

ala bilirik. Qədim və orta əsrlər dövrünə aid tarixi mənbələrimizin böyük əksəriyyəti fars və 

ərəb dillərində yazılmışdır. Belə  mənbələrdən biri də  İsgəndər bəy Münşi və  Məhəmməd 

Yusif Movərrexin ortaq əsəri olan “Zeyl-i tarix-i aləmara-yi Abbasi” (Dünyanı  bəzəyən 

Abbasın tarixinin davamı)  əsəridir. Bu əsər Səfəvilər dövründə I Şah Abbasdan sonra 

hakimiyyətə  gələn I Şah Səfinin hakimiyyət illəri barədə misilsiz məlumatlar verir. Əsər 

barədə qeyd edək ki, bu əsər sonradan iki əsərin birləşdirilməsi nəticəsində “Zeyl-i tarix-i 

aləmara-yi Abbasi” əsəri kimi tərtib olunmuşdur. İsgəndər bəy Munşi I Şah Abbasın vəfatın-

dan sonra, I Şah Səfinin tarixini də yazmağa başlayır. Lakin ömrünün qocalıq çağında əsəri 

bitirmədən vəfat edir. Həmin dövrdə baş verən tarixi hadisələr Məhəmməd Yusif Movərrexin 

də “Xold bərin”  əsərində  qələmə alındığından sonradan bu iki əsər birləşdirilərək “Zeyl-i 

tarix-i aləmara-yi Abbasi” əsəri adı ilə ortaya çıxarılmışdır.  Əsərin 146-cı  səhifəsinə kimi 

İsgəndər bəy Münşinin yazdıqları, onun ardınca isə, 6-cı bağça, 8-ci gülüstanından başlayaraq 

Məhəmməd Yusif Movərrexin “Xold bərin” əsəri verilir.  

---

III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

1470

 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

Əsərin başlanğıcında  Şah Səfinin hakimiyyətə  gəldiyi zaman onun təcrübəsizliyindən 

istifadə edərək qaldırılan üsyanlar və onların yatırılması barədə dolğun məlumatlar verilir. Bu 

məlumatlar digərlərindən fərqli olaraq hadisələrin hər bir məqamını ehtiva edir. Şah Səfinin 

hakimiyyətinin ilk illərində baş verən üsyanlara misal olaraq İmamqulu Mirzənin, Qərib şa-

hın, özbəklərin üsyanını və s. göstərmək olar.  

Bu üsyanlar yatırılandan sonra Osmanlı sultanı Sultan IV Murad I Şah Abbasın haki-

miyyəti zamanında osmanlıların itirdiyi Bağdadı geri qaytarmaq üçün Səfəvilər diyarına hərbi 

yürüş edir. Bu yürüşə osmanlıların sərkərdəsi Xosrov paşa başçılıq edirdi. Xosrov paşanın 

Səfəvi səfəri haqqında digər tarixi mənbələrdə də məlumat verilir. Amma “Zeyl-i tarix-i alə-

mara-yi Abbasi” əsərində bu məlumatlardan əlavə informasiyalar yer almaqdadır. Bildiyimiz 

kimi, I Şah Səfi Səfəvilər tarixində ən qəddar şahlardan biri kimi tanınırdı. Lakin “Zeyl-i tarix-i 

aləmara-yi Abbasi” əsərində onun humanist bir şah olması haqqında da faktlar yer alır. Xos-

rov paşa Bağdadı mühasirəyə almasından sonra heç bir nəticə əldə edə bilməyib geri qayıt-

malı olur. Lakin o, buradan bir dəfəlik getməmək və osmanlılara daimi bir baza yaratmaq üçün 

Həle qalasını tikdirir. Şah Səfi Həle qalasını fəth edən zaman osmanlıların 2 min əsgər və za-

bitini əsir almışdı. Lakin Şah Səfi bu böyük fəthdən ilhamlanaraq Allaha şükr əlaməti olaraq 

həmin 2 min əsgəri azad edir. Osmanlı sultanı isə Şah Səfinin bu humanistliyi qarşısında Axıs-

qanın girov götürülmüş hakimləri  Şəmsi xan Tezaqləri və  Səlim xan Şəmsəddinlu Zulqədri 

azad edir və onlarla birlikdə sultanın məktubunu Şah Səfiyə göndərir. Iki dövlət arasında baş 

verən bu məktublaşma sülh və dostluq münasibətlərini irəli sürürdü. Bunun da nəticəsi olaraq 

hicri təqvimi ilə 1041-ci ilin sonuna kimi (təqribən1633-ci ilə təsadüf edir) Səfəvi və Osman-

lılar arasında atəşkəs bərqərar oldu. Hər iki dövlətin atdığı bu humanist addım “Qəsri şirin” sülh 

müqaviləsinin imzalanmasına və uzun bir müddət qüvvədə qalmasına böyük təsir göstərmişdir.  

Bütün bunlarla yanaşı, bu mənbə Şah Səfinin qadınlarla zalım olmasının əksinə məlu-

mat verir. Belə ki, bu mənbədə osmanlıların tabeçiliyində olan kürd qəbilələrindən birinin 

başçısı Sehran xanım haqqında da xəbər verilir. Bu xanım öz qəbiləsi ilə birlikdə Səfəvilərin 

idarəsi altında olan Kərkük üzərinə hücum etmiş və əsir düşmüşdü. Şah Səfi onun cəzasını əfv 

edərək öz qəbiləsinin yanına göndərmişdi. 

Ümumilikdə, “Zeyl-i tarix-i aləmara-yi Abbasi” əsəri Azərbaycan tarixinin və  həmin 

dövrdə Səfəvilərlə digər dövlətlər arasında mövcud olan əlaqələrin öyrənilməsi üçün misilsiz 

bir məlumat bazasıdır.  

 

 

AMEA MƏRKƏZİ ELMİ KİTABXANASININ BEYNƏLXALQ 

ƏLAQƏLƏR TARİXİ VƏ MÜASİR VƏZİYYƏTİ 

 

Günay ALLAHVERDIYEVA  

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Mərkəzi Elmi Kitabxanası 

[e-mail] 

AZƏRBAYCAN 

 

Bu gün kitabxanalar informasiyalaşdırılmış vətəndaş cəmiyyətinin əsas göstəricisi olan 

qlobal informasiya mühitinin, beynəlxalq, milli və regional səviyyədə informasiya mübadiləsi 

sistemlərinin yaradılmasında, informasiyanın  əmtəəyə çevrilməsində, informasiya və bilik 

bazarının yaradılması və inkişafında, təhsil sisteminin və səviyyəsinin təkmilləşdirilməsində, 

cəmiyyətin peşə və ümumi mədəni səviyyəsinin yüksəldilməsində mühüm rol oynayır. Bu cə-

hətdən respublikamızın ən böyük elmi kitabxanası olan Azərbaycan Milli Elmlər Akademiya-

sının Mərkəzi Elmi kitabxanasının fəaliyyətini xüsusilə qeyd etmək lazımdır. Kitabxanaların 

tarixən  əsas funksiyası olan zəngin elmi bəşəri informasiya sərvətlərinin gələcək nəsillərə 

---