227
sazovu, Ə.Sultanovu, R.Məlikovu və b. qeyd etmək olar. Q.Mina-
sazov yazırdı ki, “Rus bürokratiyası həmişə müsəlman kütlələrinin
əsarətdə olmasını rus dövlətinin məqsədləri üçün sərfəli hesab et-
mişdir”.
3. Cənubi Azərbaycanda demokratik
və milli-azadlıq hərəkatı
1905-1911-ci illər Məşrutə inqilabı. XX əsrin başlanğıcında
kəndlərdə feodal istismarının şiddətlənməsi, o cümlədən vergilərin
çoxalması, ölkənin Rusiya və İngiltərənin yarımmüstəmləkəsinə
çevrilməsi ilə əlaqədar sosial tarazlığın pozulması, möhtəkirliyin
baş alıb getməsi, maliyyə sisteminin böhranı və s. İranda, o cüm-
lədən Cənubi Azərbaycanda hakim dairələrin daxili və xarici siya-
sətindən narazı qüvvələrin sayını xeyli artırmışdı. Ticarət-sənaye
sahələrində fəaliyyət göstərən burjuaziya ölkədə qayda-qanun
yaradılmasını, xüsusi mülkiyyətin toxunulmazlığın təmin olun-ma-
sını tələb edirdi. Burjuaziya eyni zamanda yerli sənayenin inkişafına
mane olan xarici kapitala, xaricdən sənaye mallarının axınına qarşı
mübarizə aparırdı. Təbrizdə yaranan bir sıra gizli təşkilatlar əhalini
şah üsuli-idarəsinə qarşı mübarizəyə çağırırdı. 1905-1911-ci illər
Məşrutə inqilabı gedişində Cənubi Azərbaycanda sosial zid-
diyyətlər, siyasi vəziyyət daha gərgin olmuşdu. Xalq ədalətli quru-
luş yaradılmasını tələb edirdi. Artmaqda olan hərəkatın təzyiqi
altında 1906-cı il avqustun 5-də konstitusiya verilməsi haqqında
şah fərmanı elan olundu (24, s. 127).
1906-cı ilin sonunda Təbrizin gizli siyasi qrup və cəmiyyətləri
tərəfindən əsası hələ 1904-cü ildən qoyulmuş “ İctimaiyyune-
amiyyun”, yəni sosial-demokrat partiyası yarandı (24, s. 132). Öz
mərkəzini “Mərkəz-e qeybi” (“Gizli mərkəz”) adlandıran Təbriz
sosial-demokratik təşkilatının başında Əli Müsyö dururdu. 1906-cı
il sentyabrın 9-da Məclisə seçkilər keçirilməsi haqqında əsasnamə
imzalandı. Sentyabrın 20-də Təbriz üsyançıları öz tələblərinə
saraydan müsbət cavab aldılar. Bu uğur xalqı daha da ruhlandırdı.
228
Hərəkat başçıları içərisindən 20 nəfər ilk rəsmi siyasi əncümənin
(şura) əsasını qoydu və həmin əncümən rəsmən “ Azərbaycan
əyalət əncüməni” adlandırıldı. 1906-cı ilin noyabr-dekabr aylarında
əyalət əncüməninin rəhbərliyi ilə Azərbaycanın başqa şəhərlərində
vilayət əncümənləri yaradılmağa başladı. 1907-ci ilin fevral ayının
8-də Azərbaycan nümayəndələri Tehrana gəldilər və əyalət
əncüməninin saraya verdiyi tələblərin məclisdə müzakirəsi zamanı
möhkəm dəlillərlə onların həyata keçirilməsi haqqında razılıq əldə
etməyə nail oldular. Bu qələbə şahı qorxuya saldı. Feodalların silah-
lı dəstələri ölkənin hər tərəfindən əhaliyə qarşı basqınlar etməyə
başladılar. Bunun qarşısını almağa çalışan demokratik qüvvələr
məclis tərəfindən xalq üçün əhəmiyyətli maddələrin olduğu “Kons-
titusiyaya əlavələr”in qəbul edilməsini tələb etdilər.
Artıq 1907-ci ilin iyun ayında Urmiya şəhərində yüzlərlə
silahlı mücahid əncümənin göstərişlərini həyata keçirməyə hazır idi,
bu təcrübə Tehranda da tətbiq olunmağa başladı. 1907-ci ilin
oktyabrında Konstitusiyaya “Əlavələr” qəbul edildi. 1907-ci ilin
noyabrında demokratik hərəkata qarşı hücum hazırlamaq məqsədilə
Tehranda “Fetovvat” və “Səadət”, eyni zamanda Təbrizdə “İsla-
miyyə” adlı irticaçı əncümənlər təşkil edildi. Şah və onun tərəf-
daşları tərəfindən hələ 1908-ci ilin aprel-may aylarından hazır-
lanmaqda olan hökumət çevrilişi həmin il iyun ayının 23-də həyata
keçirildi (24, s. 148). Əksinqilab bütün İranda hücuma keçdi. Lakin
Təbrizdə inqilabi hərəkat daha ciddi şəkil aldı, inqilabi mübarizənin
mərkəzi Tehrandan Təbrizə keçdi.
İrticaçılar Əmiraxiz məhəlləsi istisna olmaqla Təbrizin
şimali-şərq hissəsini tutdular. Əmiraxiz məhəlləsini Təbriz üsya-
nının görkəmli rəhbəri Səttar xanın dəstəsi, şəhərin cənub-şərqində
yerləşən Xiyaban məhəlləsini isə Bağır xanın başçılıq etdiyi
hissələr müdafiə edirdilər. Buna görə də 1908-ci ilin avqustunda
buraya 40 min nəfərdən artıq silahlı qüvvə göndərildi. Sentyabrın
25-dən Təbriz üzərinə 2 günə qədər davam edən hücum başlandı,
lakin irtica qüvvələri heç bir uğur qazana bilməyərək, oktyabrın 12-
də şəhəri tərk edib qaçmağa məcbur oldular. Xalq Səttar xanı
229
“ Sərdare-milli”, Bağır xanı “Salare-milli” adlandırdı, sonra isə
Azərbaycan əyalət əncüməni bu adları rəsmiləşdirmək üçün qərar
qəbul etdi. 1909-cu ilin fevralına qədər Cənubi Azərbaycanın bütün
qərb vilayətləri Maku istisna olmaqla inqilabçıların əlinə keçdi.
1908-ci ilin dekabrında əksinqilab yenidən 40 min silahlı adam
toplamışdı (24, s. 161). 1909-cu il yanvarın axırlarında Təbriz şə-
həri yenidən mühasirəyə alındı. Fevral-mart aylarında Təbriz üzə-
rinə əksinqilabın hücumu başladı, lakin bu hücumlar da inqilab-
çıların qələbəsilə nəticələndi. Aprelin 14-də uzun müddət Marağa
şəhərinin qubernatoru olmuş Səməd xanın qoşunları Təbrizə hücum
etdilər və məğlub oldular. Bu halda ingilis və çar Rusiyası açıq
müdaxiləyə əl atdılar. Çar Rusiyası xarici konsulluqları və təbəələri
müdafiə etmək və guya Təbrizə ərzaq daşınmasını təmin etmək
bəhanəsilə 1909-cu il aprelin 29-da öz qoşunlarını Təbrizə yeritdi və
Təbriz üsyanı yatırıldı. Təbriz üsyanı Rəşt və İsfahanda üsyanların
uğurla başa çatmasına, üsyançıların Tehrana yürüşünə, eyni zaman-
da Məhəmmədəli şahın hakimiyyətdən devrilməsinə (16 iyul 1909-
cu il) və Konstitusiyanın bərpa olunmasına səbəb oldu.
Fədailəri tərk-silah etmək məqsədilə Tehranın rəsmi dairələri
tərəfindən Səttar xan və Bağır xan 1910-cu il martın 11-də paytaxta
dəvət olundular. Tərk-silah haqqında əldə edilmiş razılığa baxma-
yaraq, Səttar xan və onun ətrafındakılarına Tehranda xaincəsinə
basqın edildi. Vuruşma nəticəsində 18 nəfər həlak oldu, 40 nəfər, o
cümlədən Səttar xan yaralandı (24, s. 178). Səttar xan və Bağır xana
Təbrizə qayıtmağa icazə verilmədi. Bu xəyanət Azərbaycan xalqını
hiddətləndirdi, çar hökuməti Təbrizə yeni hərbi qüvvələr göndər-
məklə, dekabrın 28-dək Təbriz fədailərinin müqavimətini qırdılar
(24, s. 183). Ələ keçən fədailər və Təbriz əncüməni rəhbərlərinə
divan tutuldu. Bütün Azərbaycanda terror və irtica hökm sürməyə
başladı. İnqilab mərkəzləri və vilayət şüarları dağıdıldı.
Beləliklə, 1905-1911-ci illər İran İngilabı xarici müdaxiləçi-
lərin ordusu tərəfindən yatırıldı. Bu inqilabın Azərbaycan xalqının
ictimai-siyasi və milli şüurunun inkişafına böyük təsiri oldu.
Dostları ilə paylaş: |