Microsoft Word Azerbaycan dili haqqinda doc
Yüklə 4,51 Kb. Pdf görüntüsü
|
145 Gətirilən sitatlardan da ayd ın olur ki, natiqlik sənəti, nitq mədəniyyəti nə qədər estetikaya yaxın bir elmdir. Estetikan ın əsas kateqoriyalarından biri olan gözəllik ən ümumi və geniş anlamdır. Estetik qiymətləndirmə isə insan təfəkk ürünün məhsuludur. Bu əsas şərtdir. Nitqin qurulmasında qeyd olunan bu prinsiplər m ühüm rol oynayır. Gözəl nitq dinləyiciyə estetik zövq və ləzzət verir. Auditoriyanı məftun edir, dinləyicilərin fəall ığını artırır. Estetik kateqoriya olan «gözəllik kateqoriyası daxilində qəşənglik, gözəllik, incəlik, heyranl ıq kimi bölgülər», dərəcələr və rənglər tapmaq olar. Habelə komiklik kateqoriyasında gülüş, rişxənd, istehza, ifşa, yumor, satira, parodiya kimi m üxtəlif münasibət dərəcələri və boyaları vardır. Bunlardan başqa fəlsəfə elminin bir s ıra kateqoriyaları (mündəricə, forma, materializm, idealizm, ideyalılıq və s.) estetika elmində də işlənməkdədir. Bu elmin incəsənətə aid bəhsində sənətş ünaslıq məfhumlarından, d üstur və istilahlarından da istifadə olunur. Əlbəttə, canlı həyat və incəsənət hadisələri, insanların estetik fəaliyyəti bu d üsturların, istilah və kateqoriyaların hamısından zəngin və rəngarəngdir. Amma, hər halda bu kateqoriyalar həyat ın estetik təzahürlərinin tipik və ümumi cəhətlərini əhatə və ifadə edə bilir». Deməli, estetika elə bir elmdir ki, onu həyat ın bütün sahələrinə şamil etmək mümkündür. O ki qaldı nitq mədəniyətinə, natiqlik sənətinə və incəsənətin digər n övlərinə, estetika onlarla nəinki əlaqədə, hətta birgə inkişaf edir. Nitq mədəniyyətinə xas olan m üəyyən prinsiplər, qanunauyğunluqlar, mündəricə, forma və məzmun, ideyal ılıq və s. məsələlər həm də estetikanın tədqiq obyektidir. Gözəlliyə, gözəllərin tərifinə yüksək qiymət verən b öyük Azərbaycan şairi Nizami Gəncəvi «Leyli və Məcnun» poemasında Leyli surətini estetik bir dil zənginliyi ilə belə ifadə etmişdir: Murad dastan ının ilk səhifəsi, G özəllik mülkünün baş sərkərdəsi, Yeddi ulduz kimi g özəl camallı, O g öylər duruşlu, göylər cəlallı, G özəl cəlalına ay həsəd çəkən, H üsnüylə sərvin də bağrını sökən. 146 Ümidi, qorxunu mat qoyan hünər, O, aydan, g ünəşdən irs alan dilbər, O, b ütpərəstlərin səcdə mehrabı. O, saray qəndili, g ülşən gülabı... H üsnün, gözəlliyin ziynət mayəsi Şəkər dillilərin naz sərmayəsi... B öyük şairin bu kəlamından sonra gözəlliyi, sözü, söz sənətini ifadə etmək üçün yeni bir söz deməyə s özün qüdrəti çatmadı. Nitq mədəniyyətinin əlaqədə olduğu elmlərdən biri də fiziologiyad ır. Nitqin əmələ gəlməsində orqanizmin bir s ıra üzvləri iştirak edir. Nitqin əmələ gəlməsində fiziologiyanın tədqiq obyekti olan danışıq üzvləri (ağ ciyər, boğaz, qırtlaq, ağız boşluğu, burun boşluğu, dilçək, üst damaq, alt çənə, dil, diş, dodaqlar), əsəb sistemi m ühüm rol oynayır. nsan nitqinin əmələ gəlməsində və öyrənilməsində fiziologiyanın əvəzsiz xidməti vard ır. Nitq prosesində fəaliyyət göstərən səslər ictimai mənası olan səslərdir. Əgər normal insan ın «nitq prosesində fəaliyyət göstərən üzvlər»i möhkəm və mürəkkəb sistem hal ındadırsa, bunların birinin zədələnməsi nəticəsində nitq prosesində müəyyən çatışmazlıq, anormallıq əmələ gələ bilər. Məsələn, beyinin zədələnməsi nitq fəaliyyətinin pozulmas ına səbəb olur. nsan beyninin m üəyyən hissələrinin zədələnməsi nəticəsində nitq fəaliyyətində bu və ya başqa qüsurlar yaranır. Belə ki, xəstələrin bəzisi s özləri tələffüz edə bilmir, digəri dərketmə qabiliyyətini itirir və s. Nitq fəaliyyətinin pozulmas ına səbəb olan başqa faktlar da vardır. Məsələn, insanda ciddi yorğunluq, sarsıdıcı qorxu, gərgin əsəbilik nəticəsində də nitqin pozulmas ı halları baş verə bilər.” (A.Qurbanov) Nitqin əmələ gəlməsində iştirak edən dan ışıq üzvlərindən hər birinin möhkəm və sağlam olması əsas şərtdir. Bu üzvlərdən birinin anormallığı mütləq nitqə qüsur gətirir. Məsələn, dilin böyüklüyü səslərin düzgün tələff üz olunmasına (r səsi l kimi, ş səsi s kimi, j səsi z kimi tələffüz olunur) mane olur. Nitqin səlis ifadə olunmas ında, səs tembrlərindən düzgün istifadə edilməsində eşitmə üzvünün də mühüm rolu vardır. 147 Son vaxtlar natiqlik sənəti cəmiyyətin inkişaf ı ilə əlaqədar bir çox nailiyyətlər əldə etmişdir. Son dövrün məhsulu olan kibernetika da nitq mədəniyyəti ilə əlaqəli xassəyə malikdir. Kibernetikada istifadə olunan rabitə və informasiya sistemi natiqlik sənətində, x üsusilə də nitqin hazırlanmasında istifadə olunur. Bundan əlavə, kibernetik maş ınların köməyi ilə sözlərin işlənmə tezliyi, lüğət tərkibinə daxil olan sözlərin təhlili, səslərin və fonemlərin tədqiqi, c ümlədə söz sırası, mətnlərin tərcümə olunması və s. məsələlər öz həllini tapır. Kibernetik maş ınlar həm də nitqə xidmət edən bir sıra amilləri özündə birləşdirir. Məsələn, yazılmış nitqin məzmununu olduğu kimi yaddaş ına köçürür. stənilən vaxt həmin nitqi bu maşın vasitəsi ilə əldə etmək olar. Beləliklə, natiq yaz ılı nitqin üzünün koçürülməsini, dinləyicilərə çatdırılmasını tezləşdirir və səliqəyə sal ır. ndi kibernetik maş ınlar vasitəsilə natiqlik sənətinin son nailiyyətləri tədqiq olunur, öyrənilir. Nitq mədəniyyəti eyni zamanda fəlsəfə ilə də əlaqəlidir. Fəlsəfə insanlarda m üəyyən bir dünyagörüşü yarad ır, həm də obyektiv gerçəklikdə onun yerini müəyyənləşdirir. nsan onu əhatə edən aləmdə nə qazan ırsa, fəlsəfənin dialektik qanunları ilə əlaqələndirir. Bu dərketmə istər yazılı nitqlə, istərsə də şifahi nitqlə reallaş ır. Hətta fəlsəfənin bəzi prinsipləri, nitqin prinsipləri ilə üst-üstə düşür. Nitq mədəniyyəti ilə daha geniş şəkildə əlaqədə olan elmlərdən biri də məntiqdir. Məntiq təfəkk ür qanunlar ından bəhs edir. Ona görə də nitq mədəniyyəti ilə sıx şəkildə bağlıdır. Məntiq elminin əsas tədqiqat obyekti və predmeti təfəkk ür prosesidir. Nitq mədəniyyətinin əlaqədə olduğu digər elmlərdən fərqli olaraq, məntiq bizi əhatə edən obyektiv ger çəkliyin dərk olunmasını tədqiq edir. Bu xüsusiyyət onu digər elmlərdən fərqləndirir və d üzgün təfəkkürün formalarını, qanunlarını, həyatı dərk etmə yollarını öyrənir. Dil təfəkkürün maddi formas ı kimi fəaliyyət göstərir. Nitq isə dilin cilalanmış, rəngə, boyalara salınmış təzahür formasıdır. Natiq dilin b ütün incəliklərindən istifadə edir. Nitqini qurarkən bir çox çətinliklərlə üz-üzə qalır. Nitqimi necə qurum, fikrimi necə ifadə edim? Faktlar ı, dəlilləri dinləyici ilə necə bölüşüm?-kimi suallar ilə qarş ılaşır. Bu zaman natiqin köməyinə məntiqi qanunlar gəlir. Natiq məntiqin vasitələrindən zərgər dəqiqliyi ilə istifadə edir. Bu da təbii bir prosesdir. Çünki məntiq şüurumuzla birbaşa bağlıdır. Məntiq şüurla bağlı olduğu üçün, nitqlə də qırılmaz tellərlə bağlıdır. Əgər məntiqin qanunlarından düzgün istifadə etməsək, nitqimiz dolğunluğunu, zənginliyini, d üzgünlüyünü itirər. Çünki məntiq fikrin təzahür formalarını öyrənir. Yüklə 4,51 Kb. Dostları ilə paylaş:
|