Microsoft Word Azerbaycan dili haqqinda doc
Yüklə 4,51 Kb. Pdf görüntüsü
|
148 Bunlar ı vəhdət halında qəbul edən natiq dolğun və zəngin nitq yaratmağa nail olur. Hər bir məntiqi kateqoriyan ın araşdırılmasında, onun mahiyyətinin açılmasında nitq xüsusi rol oynayır. Natiq nitqin gözəl aş ılanması üçün düzgün təfəkkürə meyl etməlidir. Məhz, düzgün təfəkkür dəqiq nəticələr əldə etməyə imkan verir. Bura s übutları, mühakimələri, mülahizələri də əlavə etmək olar. Bundan əlavə nitqin əsas prinsinlərindən olan və onun əsas ını təşkil edən fonetik (bura intonasiya, vurğu, sözlərin düzgün hecalanmas ı), leksik, morfoloji, semantik, sintaktik sistemin öyrənilməsində də məntiqi kateqoriyalar mühüm rol oynay ır. Onu da qeyd edək ki, məntiq həmişə filologiya elmləri ilə sıx əlaqədə olub və onların öyrənilməsində, araşdırılmasında, müəyyən nəticələr əldə etməyə imkan və şərait yaradıb. Çünki düzgün və məntiqi təfəkk ür olmadan elmdə heç bir nailiyyət əldə etmək olmaz. Əslində məntiq bütün elmlərin tədqiqində istifadə olunan bir üsuldur. Bütün elmlər ümumidən xüsusiyə və ya əksinə, xüsusidən ümumiyə gedən tarixi yolu ayd ınlaşdırır. «Tarix çox böyük ölçüdə ümumi və təkcə, zəruri və təsadüfi, başlıca və ikinci dərəcəli və i.a. hadisələrin qəribə bir çulğaşmasıdır. Tarixi proseslər müxtəlif nöqteyi-nəzərdən, müxtəlif üsullarla öyrənilir. Bunlardan biri tarixi öyrənərkən hadisələrin bütün təfərrüatını, bütün rəngarəngliyini nəzərdə tutur. Bu tarixi tədqiqat üsuludur. Digəri tarixi prosesdə təkrarlanan ümuminin öyrənilməsini nəzərdə tutur. Bu artıq məntiqi üsuldur. Məntiqi üsul əslində tarixi üsuldur, lakin çoxlu təfərrüatdan, təsadüflərdən, təfsilatdan təmizlənmiş halda olan tarixi üsuldur. Tarix və məntiqi tədqiqat üsulları vəhdət halındadır, axı bunların köməyi ilə eyni bir predmetin meydana gəlməsi və inkişaf ı öyrənilir. Bunlardan birinin unudulması və ya digərinin mütləqləşdirilməsi nəzəriyyədə və praktikada ciddi səhvlərə gətirib çıxarır. Tarixi üsula laqeydlik göstərilməsi subyektivizmə, predmetsiz nəzəriyyəbazl ığa, real tarixi proseslə əlaqələndirilməyən məntiqi mülahizələrə gətirib çıxarır. Məntiqi metodun unudulmas ı isə bu prosesi ümumilikdən, daxili əlaqədən məhrum olan emprik faktorlar y ığını kimi təsəvvür etməyə gətirib çıxarır. Predmeti onun hərəkəti və inkişaf ı halında, onun daxili əlaqələri halında tədqiq etmək üçün daha bir üsul abstraktdan konkretə yüksəltməkdir». (A.Afanasiyev) 149 Sitatdan bəlli olur ki, məntiqi və tarixi idrak üsulları nitqdə aparılan ümumiləşdirmələr və konkretləşmə fikrin ifadəsinə (istər zəif fikrin, istərsə də dolğun fikrin) xidmət edir. Ona g örə də filosoflar məntiqi fikri ifadənin təzah ür forması kimi qəbul edirlər ( stər formal məntiqi, istərsə də dialektik məntiqi). Fikrin dolğunluğu, zənginliyi, elmiliyi hələ nitqin qəbul olunmas ı demək deyildir. Nitqdə qoyulan elmi məsələ (m übahisə də demək olar) əsaslı surətdə faktlarla, sübutlarla təsdiq olunmalıdır. Məhz, bu mərhələdən sonra məntiqi şəkildə dinləyiciləri raz ı salmaq olar. Ümumiyyətlə, hər hansı bir elmi kəşf, irəli sürülən fikir, ixtira təcrübədən və sınaqdan keçirilir, sonra ona m üəlliflik şəhadətnaməsi verilir. Bu yenə də məntiqi təfəkkürə əsaslanır. Məntiqi təfəkkür isə öz n övbəsində yüksək inandırıcılıq qabiliyyətinə malik olur. Natiq nitqini qurarkən (m övzusundan asılı olmayaraq) məntiqi təfəkkürün qanunlarını dərindən bilməli və fikrini ş üurlu surətdə ifadə etməlidir. Bu nitq mədəniyyətinin əsas amillərindən biridir. Qeyd edək ki, bəzi natiqlər bu qanunauyğunluqlara məntiqin qanunlar ını bilmədən əməl edirlər. Bu nitq mədəniyyətinin məntiqi təfəkk ürlə nə qədər yaxın olduğunu sübut edir. Məntiqi qanunlar ın nitq üçün nə qədər əhəmiyyətli olduğunu aydınlaşdırmaq üçün bir anlığa fikirləşək ki, hər hans ı bir mövzuda nitq hazırlayırıq və bu nitqdə məntiqi təfəkkürə aid qanunları, normaları işlətməyib, onlar ın üstündən sükutla keçirik. Əvvəla, nə qədər çalışsaq da, bu mümkün deyil. mkan daxilində məntiqi təfəkk ürə xas olan qanun və normalardan az istifadə edək. Sonra yazdığımız nitqi oxuyaq. Hər halda (əgər buna nitq demək m ümkünsə) özümüz nitqin ilk tənqidçisinə çevriləcəyik. Deməli, nitq mədəniyyətini məntiqi təfəkk ürdən ayırmaq qeyri-mümkündür. Nitqin ayd ın, məntiqi olmasının xüsusi əhəmiyyəti vardır. Bunun üçün hər hansı bir obyektin, məfhumun, əşyan ın hissələrini əks etdirən ən sadə, elementar anlayışdan, getdikcə daha mürəkkəb anlayışa, elmi nəzəriyyəyə, sistemə doğru hərəkət etmək laz ımdır. Ona görə də məntiqi təfəkkürün müxtəlif forma və qanunlar ı vardır. Bunlardan dörd əsas qanunu nəzərdən keçirək: 1. Eyniyyət qanunu 2. Ziddiyyət qanunu 3. Üçüncünü istisna qanunu 150 4. Kafi - əsas qanunu Öz üzərində çalışan, natiq olmaq istəyən hər bir şəxs bu dörd əsas qanunu dərindən bilməlidir. Eyniyyət qanunu əsas qanunlardan biridir. Bu qanunun x üsusiyyəti ondan ibarətdir ki, hər hansı bir predmet, əşya, məfhum, obyekt hal ında yürüdülən fikir (burada mübahisə də, mühakimə də ola bilər) eyni, birmənal ı olmalıdır. Buradan elə bir nəticə çıxmamalıdır ki, natiqin nitqində şərh etdiyi hər hansı predmet ətalətdədir. Predmet də, həyat da inkişaf edir, dəyişir. Natiq təsvir etdiyi predmeti daha dərində öyrənir və birmənal ı şəkildə mövzusunda əks etdirdiyi məfhuma münasibətini bildirir. Natiq nitqində təyin etdiyi predmeti pərakəndəlikdən qurtar ır. Eyni zamanda ona birmənalı yanaşır və müəyyən nəticələr əldə edir. Əlimizdə olan materiallar ın bolluğundan istifadə edib belə bir nəticəyə gəlirik ki, eyniyyət lap qədim d övrlərdən, şifahi xalq ədəbiyyatından bu günümüzə qədər yazılmış hər hansı bir ədəbi növdə, məqalədə, rəydə və s. janrlar ın yaranmasında özünə möhkəm yer tutmuşdur. Eyniyyət hər yerdə- cəmiyyətlə insanlar, təbiətlə canl ılar arasında yaranıb inkişaf etmişdir. Buna görə qədim insanlar təbiətlə öz aralarında bir yax ınlıq, eynilik hiss edirdi. Ona görə də qədim xalqların yaratdığı hər hansı bir abidənin kökü eynidir, lakin bu eynilik sonralar insanlar ın təxəyyülünə, təfəkkürünə təsir edib fərqlənmişdir. Mirəli Seyidova istinad edən .Musayev yaz ır: «Hər bir xalq ın şifahi yaradıcılığı orijinaldır, doğmadır, özünəməxsusdur. Bununla belə, həmin yarad ıcılıq prosesi müəyyən yad təsirlərə də məruz qalmışdır. Belə ki, xalq istilalara məruz qaldıqca onun yaddaş ına hücumlar edilib, lakin onu tamamilə dağıtmaq, yox etmək heç kəsə müyəssər olmayıb.» Təbiəti dərketmədəki oxşarl ıq, bəlkə də eynilik xalqların təfəkkür tərzində, düşüncəsində oxşarlıq yaratm ışdır. Bu oxşarlıq həm də xalqların həyat tərzindəki yaxınlıqla bağlıdır. Məşhur Amerikal ı türkoloq - alim (şumerşünas) S.N.Kramerə istinad edən .Musayev yazır: «Şumer atalar s özü ən azı üç min beş yüz il bundan əvvəl yazıya alınmışdır ki, bunların da əksəriyyəti yəqin daha qədimlərdə yaranm ış, şifahi şəkildə nəsildən-nəslə keçərək yaşamışdır. Bunlar bizdən hər cəhətcə fərqli bir xalq tərəfindən yarad ılmışdır. Bu xalqın öz dili, öz coğrafi mühiti, öz adət-ənənəsi, öz dini, öz siyasi və iqtisadi prinsipləri olmuşdur. Lakin b ütün onlarla birlikdə qədim Şumer atalar sözü heyrətamiz dərəcədə Yüklə 4,51 Kb. Dostları ilə paylaş:
|