Microsoft Word Azerbaycan dili haqqinda doc
Yüklə 4,51 Kb. Pdf görüntüsü
|
151 bizimkinə yax ındır. Biz onlarda da öz arzu və ümidlərimizin, öz zəiflik və çətinliklərimizin, öz görüşlərimizin inikas ını çox aydın bir şəkildə görməkdəyik». Deməli, b ütün xalqlar ayrı-ayrılıqda eyni nəticələrə gəliblər. Axı bütün xalqların bioloji kökü birdir. Bioloji k ökü bir olanların düşundükləri və təsəvvürlərinin kökü də bir olmalıdır. Belə olan halda, hansısa xalq d üşüncə tərzini hansısa xalqdan götürüb - konsepsiyası kökündən yanlışdır. Çünki bu cür yanaşma xalqlar ın kökünə ayrılıq salır, bəzi xalqların qədim, bəzilərinin törəmə olduğu ideyasını yaradır və nəticədə əsass ız mübahisələr və lazımsız müharibələr üçün bəhanə yaradır. Eyniyyət qanununun əsas x üsusiyyətlərini, cəmiyyətin və təbiətin inkişafında nə kimi rol oynadığını natiq nəzərdən qa çırmamalıdır. Ziddiyyət qanunu. Bu qanun da natiq üçün əhəmiyyət kəsb edir. Natiq bu qanunu da dərindən öyrənməli və nitqində yerli-yerində istifadə etməlidir. Bu qanun söylənilən zidd fikrə münasibəti ifadə edir. Hər hans ı bir predmetə, hadisəyə münasibət bildirən şəxslərin dünyagörüşü müxtəlif olduğu üçün, onların irəli s ürdüyü konsepsiya da rəngarəng olur. Yəni fikirlərin biri düzgün, o biri yanlış ola bilər. Bu, nitqin m übahisəli, canlı ifadə olunmasına şərait yaradır və düzgün yeridilən fikri müdafiə edir. Ziddiyyət qanunu irəli s ürülən iki zidd fikrin birini təsdiq, o birini təkzib edir. Yəni fikirlərdən biri düzdür. Lakin onu yaddan çıxarmaq olmaz ki, bu prinsip predmetin müəyyənliyinə, onun varlığına arxalanır. Məsələn, tutaq ki, «bu gələn mənim dostum Akifdir», eyni zamanda «bu gələn mənim dostum Akif deyil» fikrini iddia edə bilərik. Ona g örə ki, bu fikirlərin yalnız biri doğru ola bilər. Məntiqi ziddiyyət qanunu belə fikirlərin işlənməsinə yol vermir. Ziddiyyət qanunu elmi nəzəriyyələrin, s ınaqdan çıxmış ixtiraların, düsturların, təriflərin ifadə olunmas ında nitqə daxil edilir. Məsələn, hamı bilir ki, isim əşyanın adını bildirir, sifət əşyanın əlamət və keyfiyyətini bildirir və yaxud atalar s özü, zərbi-məsəllərin bu qanuna heç bir ehtiyacı yoxdur. « gidin igiddən ehtiyat ı artıqdır», «Saxla samanı, gələr zamanı», «Mərdi qova-qova namərd edir» və s. Bəzən elə hallar da olur ki, y ürüdülən fikirlərin heç biri düz olmur. Ziddiyyət qanunu hər iki fikrin səhv olduğunu ayd ınlaşdırır və düzgün hökm çixarılmasına imkan və şərait yaradır. Deməli, ziddiyyət həm həyatda, həm də s özdə özünü göstərir. Ona görə də işi ilə əməli düz gəlməyən adamlara ziddiyyətli adam kimi qiymət verirlər. S özü ilə əməli, işi düz gəlməyən natiqlər müəyyən yığıncaqlarda, elmi-nəzəri konfranslarda, 152 m üzakirələrdə çıxış edərkən müvəffəqiyyət qazana bilmir, uğursuzluğa düçar olur. Ziddiyyət qanunu həyatın b ütün sahələri kimi nitq mədəniyyəti ilə də əlaqəli şəkildə inkişaf edir və müxtəlif elmlər bu ziddiyyətlərlə məşğul olur. Ziddiyyətlər həm daxili, həm də xarici olur. M üxtəlif elmlərin bu ziddiyyətləri müəyyən predmetin, məfhumun biri o birinə təsir göstərdiyi əks tərəflərin qarş ılıqlı mübarizəsindən doğur, yaranır. Xarici ziddiyyətlər isə m üəyyən predmeti, məfhumu əhatə edən mühitlə, bu mühitin predmetlərlə ziddiyyətli m ünasibətlərindən irəli gəlir. Ziddiyyət qanunu əməli fəaliyyətin mühüm tələblərindən biridir. Ziddiyyət qanunu hadisələrin təhlil edilməsinə, fikirlərin s übut olumasına, idrak prosesinə də aiddir. Həyatın əsas qanunlar ının şərhi məhz ziddiyyətdən başlayır. Üçüncünü istisna qanunu iki fikrin birinin doğru, digərinin yalan olduğunu isbat edir. Üçüncü hökm və ya fikir ola bilməz. Yaln ız düzgün təfəkkürdə bu qanun özünə yer tapır. Bəzi xüsusiyyətlərinə görə ziddiyyət qanununa oxşay ır, lakin ondan fərqlənir. Bu fərq ondan ibarətdir ki, nitq zamanı ortaya çıxan mübahisədən ayd ın olur ki, fikirlərdən biri doğrudursa, şübhəsiz ki, digəri yalan olacaq, üçüncü fikir ola bilməz. Bu üçüncünü istisna qanunudur. Üçüncünü istisna qanunu həmişə zidd fikirlərə aid olur. Məsələn, Əli vaxtında gəldi. Əli vaxt ında gəlmədi. Bu cümlələrdə biri doğru, o biri yanlışdır. Qıraqdan kimsə söhbətə qoşulub təkid etsə ki, vaxt ında gələn Əli yox, Akifdir. Bu hökm yenə də Əlinin vaxtında gəlmədiyi hökmünü ifadə edir. Üçüncü orta bir fikir yoxdur. Üçüncünü istisna qanunu fikrin ümumi və xüsusi formalarını da ifadə edir. Bu zaman yenə də fikirlərdən biri yalan, digəri isə m ütləq doğru olmalıdır. Üçüncü ola bilməz. Tutaq ki, natiq belə bir ziddiyyətli h ökm irəli sürür. 1) Meydana toplaşan camaat ın hamısı şairə rəğbət hissi ilə baxırdı. 2) Meydana toplaşan camaat ın bəzisi şairə rəğbət hissi ilə baxırdı. Yenə də üçüncü hökm ola bilməz. Onu da qeyd edək ki, natiq nitqində ziddiyyətli fikir s öyləyirsə, üçüncünü istisna qanunundan istifadə edirsə, təsdiq ilə inkar aras ında orta bir şey olmadığını, qeyri-müəyyənliyi dəqiqləşdirməli, bu problemi aradan qald ırmalı, fikrin yalanlığını açıb göstərməlidir. Bəzi natiqlər hiss etmədən bu prinsipin üstündən 153 s ükutla keçir. Lakin dinləyicilər tələbkar olduqda natiq çıxılmaz vəziyyətdə qalır. Belə olan halda natiqə üçüncünü istisna qanunu kömək edir. Bəzən də elə olur ki, natiq məsələnin mahiyyətinə diqqət vermədən fikrin birinin doğru, digərinin yalan olduğunu təsdiq edir. Bu məsələnin həlli demək deyildir. Hətta dinləyicilərdə də m ücərrəd bir anlayış yaradır. Buna g örə natiq hökmü predmetin, məfhumun və ya hadisənin dərindən öyrənilməsi yolu ilə verə bilər. Üçüncünü istisna qanunu həm natiqin, həm də nitqin prinsipial olması, hadisənin düzgün şərhi üçün ən gözəl vasitədir. Natiq nitqini haz ırlayarkən, fikrin gerçəkliyini, şəxsi biliyini, müşahidə və mülahizələrini gərgin əməyi nəticəsində başqa fikir və m ülahizələrlə əlaqələndirməlidir. Kafi əsas qanunu. Bu qanunun əsas x üsusiyyəti ondan ibarətdir ki, yürüdülən fikir dəqiq faktlara əsasland ırılmış olsun. Kafi əsas qanunu gerçəklikdə əks olunan fikirləri və müddəaları başqa bir fikirlə əsasland ırır. Kafi əsas qanunu məntiqi cəhətdən əsaslandırılmamış hər bir fikri rədd edir. Natiq nitqini qurarkən belə bir m üddəa irəli sürə bilər ki, dünyada ilk yaşayış yeri, qədim insanların məskəni Azərbaycand ır. Bu fikri təsdiq edən heç bir fakt, dəqiq məlumat, sübut yoxdur. Ona görə də kafi əsas qanunu pozulur, bu c ümlədəki fikir başqa bir fikirlə əlaqələnə bilmir. Yaddan çıxarmaq olmaz ki, nitq elə qurulmalıdır ki, hər bir fikrin, konsepsiyanın, müddəanın məntiqi əsasland ırılması nitqi məntiqsizliyə aparmasın, mövzunun məqsəd və vəzifəsi, məzmun və forması, ideyası m üəyyən faktlara söykənmiş olsun. Məsələn, Bakı Azərbaycanın paytaxtıdır. Mən Bakı şəhərində yaşayıram. Azərbaycan şairlər diyar ıdır və s. belə cümlələrdə kafi əsas qanununa heç bir ehtiyac hiss olunmur. Fikrin məntiqi cəhətdən doğruluğu he ç bir şübhə yaratmır. Deməli, nitqi qurarkən və yaxud şərh edərkən faktlara tez-tez m üraciət düz deyil və buna heç ehtiyac da yoxdur. Təcr übə göstərir ki, hər bir faktı nitqə gətirmək onun şərhini çətinləşdirir. Natiq ümumi biliyi, konsepsiyan ı kənarda qoyur, tək-tək predmetlər, hadisələr haqqında fikir yürüdür. Məsələn, bütün metallar qiymətlidir. Fikir belə ifadə olunur, metallar qrupuna aid olan mis, q ızıl, aliminium, bürünc, gümüş və s. bu ümumi fikirdə əks olunur. Lakin qızıl qiymətli metaldır - dedikdə, xüsusi bir metaldan söhbət getdiyi oxucuya və ya dinləyiciyə dərhal ayd ın olur. Yüklə 4,51 Kb. Dostları ilə paylaş:
|