Microsoft Word Azerbaycan dili haqqinda doc
Yüklə 4,51 Kb. Pdf görüntüsü
|
154 Kafi əsas qanunu təfəkk ür prosesi ilə bağlı olduğundan, fikrin düzgünlüyü, əsaslandırılması üçün, gətirilən faktlara, dəlillərə, h ökmlərə söykənir. Buna məntiqi əsas deyilir. Bu da həmişə real əsasla bağlı olur və əlaqə yarad ır. Natiq kafi əsas qanunundan yerli-yerində istifadə etməlidir. Faktları əsaslandırmaq üçün natiqə həmişə m üəyyən sübutlar lazımdır. Bəs sübut nədir? Sübutun xarakterinə, xüsusiyyətlərinə keçməzdən əvvəl bir məsələni nəzərdən ke çirmək məqsədəuyğundur. Natiq nitqini qurarkən, hökmən sınaqdan çıxarılmış, təcrübədən keçmiş, elmi dəlillərlə ifadə olunmuş hökmləri üstün tutmalıdır. Əgər natiq bu konvensiyan ı əsas götürməsə, onda nitqin məntiqi qanunlardan kənarda qalacağı şübhə doğurmur. Məsələn, natiq he ç bir elmi əsasla əlaqələnməmiş fikirləri nitqə daxil edibsə, onda o, fakt qarşısında aciz qalacaq və ya fikrini əsasland ırmağa dəlil, sübut tapa bilməyəcək. Məsələn, sağ gözün səyriməsi xoş xəbərdən, sol gözün səyriməsi pis xəbərdən məlumat verir. Qaş ığın yerə düşməsi qadın, bıçağın yerə düşməsi kişi qonağın gələcəyindən xəbər verir. Faktlara s öykənməyən belə fikir və mülahizələri kafi əsas qanunu rədd edir. Odur ki, natiq bir məsələdən digərinə ke çərkən fikirdə qırıqlıq hiss olunmamalıdır. Nitqdə irəli sürülən fikir əsasland ırılmış şəkildə olmalıdır. Fikirdəki mülahizələr həyati faktlara əsaslanmalı, aydın, konkret, səlis olmal ıdır. Nitqin hər bir müddəası düzgün və sərrast nəticə ilə qurtarmalıdır. Natiq irəli sürdüyü hər bir konsepsiyan ı sübuta yetirməlidir. Fikri sübuta yetirmək üçün məntiqi priyomlarından və üsullarından düzgün istifadə etməlidir. S übut üç hissədən ibarət olur. 1. Tezis 2. Əsas (dəlil) 3. S übutetmə Tezis həqiqətə uyğun olmal ıdır. Tezis gələcəkdə görüləcək işlərin həqiqi yolunu təmin edir. Lakin son vaxtlar natiqlik sənətinə uyğun gəlməyən, həqiqətdən uzaq tezislər də yaz ılır. Onu da qeyd edək ki, tezis b ütün elmləri əhatə edə bilmir. Həyat hadisələrini əks etdirən tezislər bəzən özünü doğrulda bilmir. Məsələn, uzun illər təbliğ olunan d ünya sosializm sistemi, bərabərlik, qardaşlıq və s. tezislər özünü doğrultmadı. Əsas (dəlil). Elm aləmində təsdiq olunmuş, təcr übədən, sınaqdan çıxmış hər hansı bir əsas (dəlil) s übutun tərkib hissəsidir. Əsas, obyektiv gerçəklikdə məntiqi qanunların ən düzgün ifadə olunmasında 155 m ühüm rol oynayır. Əsas tezisə məxsus olan (həqiqətdən ibarət olan tezisdən söhbət gedir) fikir və iddiaların ən d üzgün və doğru əsaslarla ifadəsi deməkdir. Sübutetmə yuxarıda söylənilən tərkib hissələrin arasında (tezis və əsas (dəlil) əlaqə yaradır. Bu anlayış məntiqi qaydalar ın məcmusu deməkdir. Əsasən, nitq prosesində ardıcıllığa xidmət edir. Yuxarıda belə bir iddia irəli s ürdük ki, sübut nədir? S übut. Ədəbi dilimizin izahlı lüğətinə istinad edən K.Əliyev yazır: «Hər hansı bir şeyin həqiqiliyini, d üzgünlüyünü göstərən fakt, mülahizə, müddəa, dəlil». Natiqin nitqdə irəli s ürdüyü müddəalar əsaslandırılmış olmalıdır. Nitq zamanı söylənilən nəzəri fikirlər s übutsuz qəbul edilmir. Natiq nitq prosesində bir fikrin, iddianın doğruluğunu başqa bir fikir vasitəsi ilə ifadə edir. Bu priyom s übutun bir üsuludur. S übutun üsulu bir sıra mərhələlərin ardıcıl əlaqəsi, hökmlərin silsiləsi olub, inandırıcı bir surətdə g östərməlidir ki, sübut edilən tezis məntiqi olaraq müqəddimələrdən və ya doğruluğu təcrübədə yoxlanılmış dəlillərdən çıxır. Ayrı-ayrı müqəddimələrin sadəcə mexaniki olaraq cəmlənməsi heç də sübut qüvvəsinə malik deyildir. Natiq nitq zaman ı fikrini ifadə edərkən sübutun müxtəlif üsullarından istifadə edir. Bu sübutlar isə özünəməxsus xüsusiyyəti ilə fərqlənir. Əgər natiq fikrini, müddəanı birbaşa faktlarla, dəlillərlə ifadə edirsə, bu m üstəqil sübut adlanır. Əksinə, fikir və müddəanın doğruluğunu inkar etməklə yaranan sübut dolay ı sübut adlanır. Təqsimi (yəni hissələrə bölmək) sübut bir faktı qəbul edir, digərlərini inkar edir. Bu, natiqin nitqində, əsasən o zaman baş verir ki, natiq nitqini şərh edir. lk bax ışda bu ümumi xarakter daşıyır, sonra hiss olunur ki, o hans ısa fakta üstünlük verir və həmin faktı dəlillərlə əlaqələndirib fikrini inkişaf etdirir. Bəzən də natiq nitqini şərh edən zaman s übut fikrə zidd olan başqa bir fikri rədd edir. Sonra üçüncünü istisna qanununa əsaslan ıb, sübut edilən fikrin mütləq doğru olduğu qənaətinə gəlir. Bu üsul apoqogik (dolay ı) sübut adlanır. 156 S übutlarda çox vaxt sübut olunmuş hökmlərdən istifadə etməklə, dəlillərdən çıxan nəticələr əldə edilməlidir. Bu, əsl nitqdir, n ümunəvi sayıla bilən biliklərin şərhidir. Belə nitqi dinləyicilər qəbul edir. rəli s ürülən fikirləri təsdiq edir. Əks təqdirdə, fikirlər qəbul olunmur, faktlar əsassız olur və təkzib olunur. Təkzib Azərbaycan dilinin izahl ı lüğətində belə izah olunur: Bir məlumatın, xəbərin, şayiənin və s. yalan olduğunu məlumat, çıxış, məqalə və s. ilə sübut etmə. zahdan aydın olur ki, nitq prosesində təkzib də m ühüm əhəmiyyət kəsb edir. Təkzibdən, ən çox opponentlərlə aspirantlar və dissertantlar arasında gedən elmi m übahisədə istifadə olunur. Təkzibin tək və ya xüsusidən ümumiyə doğru inkişaf edən xətti də m övcuddur ki, buna da induksiya deyilir. nduksiya lat ınca yönəltmə mənasını verir. Nitq prosesində ayrı-ayrı hadisələrin ümumi nəticələrə doğru hərəkəti deməkdir. Məlumdur ki, qanun hadisələrdə təkrar olunan ümumi cəhətdir. Ümumi cəhət isə ayr ıcadan başqa bir halda mövcud deyildir. nduksiya əldə olunmuş bilik əsasında yeni predmetlərin, məfhumlar ın öyrənilməsinə köməklik göstərir. nduksiya məfhumların bir qismi haqqındakı biliyin onların daha gec olan başqa qisminə şamil edilərkən məzmununu dəyişdirmir. Buradan induksiyan ın məhdudluğu meydana çıxır ki, buna da natamam induksiya deyilir. Lakin aparılan təhlil və sintez, ümumiləşdirmələr induksiyan ın tamlığını təmin edir. Buna isə tam induksiya deyilir. Tam induksiyada nəzərdən keçirdiyimiz problem b ütün halları ilə tədqiqatçıya məlum olmalıdır. Nitqdə düzgün ümumiləşdirmə aparmayanda induksiya pozulur. nduksiya hadisələrin öyrənilməsində qanunauyğunluqları, səbəbi, məqsədi elmi şəkildə araşd ırır və təsdiq edir. Buna da elmi induksiya deyilir. Elmi induksiya. Hadisələri, m üşahidələri, mülahizələri araşdıran natiq onu təhlil edir və faktın mühüm əlamətini üzə çıxarır. Elmi induksiya müşahidə və müqayisədən başlanıb, təcrübə apararkən səbəbin əlaqəsini təsdiq edir və m üxtəlif metodların köməyi ilə fikri aydınlaşdırır. Bu metodların - a) oxşarlıq, b) təfavüt, c) qal ıqlar, d) dəyişmələr tətbiq edilməsi nitq prosesində (istər yazılı, istərsə də şifahi) ayrılıqda götürülmür. Onlar tam formada g ötürülür və bir-birini tamamlayır. Nitq yazılarkən bir üsuldan da istifadə olunur ki, bu da deduksiya adlan ır. Deduksiya lat ın mənşəli olub hasiletmə deməkdir. O, fikrin ümumidən xüsusiyə doğru hərəkəti prosesidir. B ütövlükdə götürülən predmetlər haqqında olan biliyi hər hansı predmetə şamil edir. Yüklə 4,51 Kb. Dostları ilə paylaş:
|