Microsoft Word Azerbaycan dili haqqinda doc
Yüklə 4,51 Kb. Pdf görüntüsü
|
163 Əlimdədir hələ qələm. Bilirəm ki, deməyəcək, Bir sevgilim, bir də vətən: Şair, nə tez qocald ın sən! Bu misralardan sonra s öz deməyə, ahəngdarlıqdan danışmağa heç bir natiqin haqqı yoxdur. Bu, əsl istedad ın, sənətkarın, şair-natiqin qələbəsi və bu qələbənin təntənəsidir. Əsl natiq ustalıq nümayiş etdirərkən, nitqində bu cəhətləri h ökmən nəzərə almalıdır. Doğrudur, bu nəsr dili ilə çox çətindir. Lakin bacarıqlı natiq bu cəhətlərdən məharətlə istifadə edir. Ulu öndərimiz Heydər Əliyev öz nitqində bu cəhətləri layiqincə işlətmişdir. «Heydər Əliyevin nitqləri auditoriyan ın marağına, səviyyəsinə, dərketmə imkanına müvafiq gəlir - auditoriya ilə natiq aras ında demək olar ki, hər dəqiqə psixoloji kontakt olur. Bunu aşağıdakı amillər təmin edir: - çıxışın bütünlüklə auditoriyanı bilavasitə maraqlandıran faktlar, hadisələr, konkret məlumat və misallar üzərində qurulması; - çıxışda həmin auditoriya üçün əhəmiyyətli mülahizələrin irəli sürülməsi; - natiqin ümumən Azərbaycan cəmiyyətini narahat edən ən aktual məsələlərə, problemlərə toxunması, m övcud mülahizələrə analitik bir aydınlıq gətirməsi; - auditoriya ilə polemikaya, fikir m übadiləsinə, əgər buna ehtiyac varsa, girilməsi və onun marağının nəzərə al ınması; - auditoriyan ın anlayacağı sözlər, ifadələr, cumlələr işlədilməsi və s. Ulu öndər Heydər Əliyev nə qədər zəngin, mürəkkəb, dərin intellektual təfəkkür sahibi olsa da heç bir çıxışında, məruzəsində, nitqində, yaxud replikasında Azərbaycan cəmiyyətinin sıravi üzvünün başa d üşməyəcəyi, xüsusi şərh tələb edən fikirlər söyləmir, həmişə məzmunluluğu saxlamaqla maksimum sadə bir dillə - sadə s özlər, ifadələr, konstruksiyalarla danışır ki, bu da istənilən auditoriya ilə ən yüksək səviyyədə kontakta girməyə imkan verirdi. kinci tərəfdən, Heydər Əliyev əzəmətli duruşu, iti bax ışları, fikrin dəqiq 164 çatmasına kömək edən təsirli səsi ilə auditoriyanın diqqətini dərhal özünə çəkməsi, əlinin bəzən asta, bəzən sərt, rəddedici hərəkəti ilə həmin auditoriyan ı mahir, bir drijor kimi idarə edirdi - onu dinləyənlər özlərindən as ılı olmayaraq həyəcanlanır, sözlərinə, mülahizələrinə reaksiya vermək həddində olurdular ki, bu da hər hans ı bir natiq üçün böyük hünərdir.» (N.Xudiyev) Heydər Əliyevin nitqlərinin təhlili üzərində apardığı tədqiqat işində N.Xudiyev natiqlik sənətinə, orijinal fikirlər gətirmiş və fikirlərini əsl natiq kimi əsasland ırmışdır. Şifahi nitqə verilən tələbləri dərindən şərh edən N.Xudiyev oxucunu sanki tilsimləyir, onu iclas zallar ına aparır, hadisələrin şahidi edir. S ürət şifahi nitqin dinləyiciyə çatdırılmasında mühüm rol oynayır. Natiq fikrini şərh edərkən tələsməməli, aramla çıxış etməlidir. Natiqin səsi, intonasiyası və zahiri əlamətləri haqqında fikir söyləyən K. Əliyev Siserona istinad edərək yaz ır: «Natiqin fikrincə, təbiətin bağ ışladığı şaqraq və xoş təsir göstərən səsdən məqamına görə və məharətlə istifadə etmək laz ımdır. Bir qədər sonra qeyd edir ki, səsin, nəfəsin, bədən üzvlərinin, nəhayət, dilin məşqi üçün elmi qaydaları öyrənmək yox, zəhmət çəkib öz üzərində yorulmadan çalışmaq lazımdır. Yumşaq səs, üzün təvazökar görünüşü, ruhu oxşayan nitq natiqin köməyinə çatır. Kəskin çıxış edəndə üzünün zahiri cizgilərini - mimikas ını elə nəzərə çarpdırmalısan ki, tamaşaçılar sənin məcburiyyət qarşısında qaldığını dərhal hiss etsinlər. Kim natiq olmaq istəyirsə, o, qəzəbli məqamlarda gərgin səslə, sakit ax ında yumşaq səslə, tərəddüd g östərəndə ona uyğun intonasiya ilə öz fikrini ifadə etməlidir.» Zənnimcə, həmin sitat səsin nitqdə rolunu əks etdirsə də, m üəyyən məqamlarda natiqə hadisələrin iştirak çısı olmağı tövsiyə edən Siseron səsin tempinin, sürətinin də hadisəyə uyğun qurulmasını məsləhət g örür. «Y üksək nitq mədəniyyəti insanın ümumi inkişafında xüsusi rol oynayır. stər məzmun, istərsə də zahiri cəhətdən d üzgün olan nitq fikrin təsirli ifadə olunmasına xidmət edir. Buna görə də «yüksək və zəngin nitq mədəniyyəti olmadan b öyük fikirləri və hadisələri ifadə etmək, həm də füsunkar bir təsirlə ifadə etmək m ümkün deyildir.» (S.Vurğun). 165 Fikir və d üşüncələrin daha təsirli ifadə edilməsi üçün zəruri tələblərdən biri olan orfoepiya da nitq mədəniyyətinin ayr ılmaz və vacib ünsürüdür. Orfoepiyan ın böyük əhəmiyyəti vardır. O, eyni sözün müxtəlif formalarda tələffüz olunmasına yol vermir. Ümumiyyətlə, düzgün tələffüz olunan dil vasitələri hər zaman fikrin asan və tez anlaşılmasına imkan yarad ır. Bunun əsasında da insanlar bir-birini düzgün başa düşürlər. Orfoepik qaydalar poeziya üçün xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Bu qaydalara əməl etməklə bədii nitqin estetik effekti, daha da art ır. Bütün bunlara g örə də orfoepiyanın nəzəri və praktik cəhətdən öyrənilməsinin böyük əhəmiyyəti vardır: Hər bir şəxsdən ədəbi dilin qanunlar ına riayət edərək danışması tələb olunur. Buna görə də ilk növbədə, m üəllim, alim, diktor və aktyorlar dilimizin tələffüz qaydalarını əsaslı surətdə bilməlidir. Orfoepik qaydalar ın pozulması yol verilməzdir. Lakin bəzən danışıq zamanı bu normaların pozulması hallar ı olur. Orfoepiya normaları başlıca olaraq bir neçə səbəbdən pozula bilər: a) danışanın dialekt s özlərdən istifadəsi; b) klassik ədəbi dilin; v) alınma sözlərin; q) orfoqrafiyanın təsiri nəticəsində. Danışıq zaman ı orfoepik normaların pozulması dinləyicinin fikrini əsas məsələdən uzaqlaşdıra bilir. Belə ki, «biz dan ışanı dinləyərkən, onun nitqinin əsas cəhətinə bir o qədər diqqət etmirik; əsasən mənaya fikir veririk. Lakin dan ışan şəxs tələffüz qaydalarını pozduqda dinləyici sözün xarici cəhətinə, yəni səs cəhətinə də diqqət yetirməyə məcbur olur. Bunun nəticəsində isə onun diqqəti yay ınır.» (Ə.Əfəndizadə). «Orfoepik normalardan uzaqlaşmaq ümumi anlaşma işinə mane olur. Buna görə də orfoepik normalar ın pozulmasına qarşı müntəzəm mübarizə aparmaq, onu qorumaq lazımdır. Çünki bu, yüksək nitq mədəniyyəti uğrunda m übarizənin bir növüdür.» (Ə.Əfəndiyev) Natiq orfoepiya qaydalar ına riayət etməklə bərabər, orfoqrafik qaydaları da dərindən bilməlidir. Ədəbi dilin şifahi qolu ilə yaz ılı qolu da inkişaf edir. Yazılı qolun da öz xüsusiyyətləri, normaları, qayda-qanunları vard ır. Natiq bu qayda-qanunları da dərindən bilməli və orfoepiya ilə bağlı, əlaqəli şəkildə bunlardan istifadə etməlidir. Orfoqrafiya yunan s özü olub «düzgün yazıram» mənasını ifadə edir. Orfoqrafiya dilimizdəki sözlərin ham ısının qrammatik formaları üçün vahid yazı qayda-qanunlarını müəyyən edir və onları daha da təkmilləşdirir. Sərhədlərin m üəyyənləşməsini təmin edir (kök və şəkilçi nəzərdə tutulur). Orfoqrafiya Yüklə 4,51 Kb. Dostları ilə paylaş:
|