Microsoft Word Azerbaycan dili haqqinda doc
Yüklə 4,51 Kb. Pdf görüntüsü
|
166 qaydalar ı, sözlərin ayrı, bitişik, defislə, böyük hərflə yazılması, sətirdən-sətrə keçirilməsi qaydalarıdır. Orfoqrafiya dilimizin yaz ılı əsasını təşkil edir. Şifahi nitqi özündə əks etdirir, uzun ömürlü olur. Tarixi yaddaş ımızı bu günümüzə, gənc nəsillərə çatdırır. Orfoqrafiya dialekt və məhəlli sözlərin, ədəbi dilə uyuşmayan hər bir s özün, ifadənin qarşısını alır, Orfoqrafiya hamı üçün məcburi olan vahid qaydaları sabitləşdirir və inkişaf etdirir. Orfoqrafiyan ı yaxşı bilməyən natiq nitqini hazırlayarkən (yazılı nitq nəzərdə tutulur) ciddi çətinliklərlə qarş ılaşır. Məsələn, savadsız yazılan nitq oxu qaydalarını çətinləşdirir. Diktor, tələbə, aktyor, kimliyindən as ılı olmayaraq hər bir kəs yazılı nitqi dinləyicilər üçün oxuyur. Ona görə də cümlənin mənasını onun durğu işarələri ilə m üəyyən edir. Ədəbi dilimizdə işlənən durğu işarələrinin zənginliyi nitqin gözəl səslənməsini, pauzan ı, fikir bitkinliyini, istehzanı, yarımçıq qalmış fikri, yeni fikrə keçilməsini, fikrin ümumiləşdirilməsini, defislə yaz ılmasını, sual cümlələrini, hiss-həyəcan ifadə edən nidaları, nəqli cümlələri, əmr, xahiş, nəsihəti, arzunu, istəyi, qarğ ışı, nifrəti, qorxunu, kədər ifadə edən sözlərin işlənməsində hansı durğu işarələrindən istifadə olunmas ını dəqiqliyi ilə bilməlidir. Əks təqdirdə, intonasiya ilə yaranan sual cümləsi nəqli cümlə kimi və yaxud əmr c ümləsi kimi oxunar. Fikrin necə ifadə olunması dolaşıqlıq yaradar. Məhz, bu qaydalar fikrin ayd ın və düzgün ifadə olunmasına şərait yaradır. Nitqin yazılı qolunu təşkil edən orfoqrafiya qaydaları gec dəyişir, bu da onun dərk olunmas ına, hamı tərəfindən öyrənilməsinə köməklik göstərir. Orfoqrafiya orfoepiya ilə s ıx şəkildə bağlıdır. Xüsusilə, sözlərin və səslərin bir variantını qəbul edən orfoqrafiya onlar ın bir cür yazılmasını tələb edir. Məsələn; Ev - öy - əv; deyil - dəgil - d ögül - dəyil - döyür. Misallardan g öründüyü kimi, tələffüzdə ayrılığa, müxtəlifliyə yol verildiyi halda, morfoloji prinsipə uyğun olaraq ədəbi dildə yaln ız bir variantdan istifadə olunur. Həmin sözlər ev və deyil kimi yazılır və bu sabitləşmiş (yaz ı nəzərdə tutulur) bir formadır. Bəzi natiqlər s özlərin ixtisarını düzgün ifadə edə bilmirlər. Yəni onlar orfoqrafik qaydanı bilmədiyi üçün q ısaldılmış sözü düz ifadə edə bilmir. 167 Məsələn, natiq bilməlidir ki, əgər q ısaldılmış söz bütövlükdə samit səslərdən ibarətdirsə, onda hərfin adı ilə ifadə olunmur (be, ve, qe, ğe, de və s; bura sonorlar daxil edilmir, bu səslər el, em, en,er oxunur). Əgər ixtisar sait və samitlərin birləşməsindən əmələ gəlmişsə, onda hərflərin ad ı ilə oxunur. Fikrimizi yenə misallarla ifadə edək: APU - Azərbaycan Pedaqoji Universiteti , BDU - Bak ı Dövlət Universiteti, AD - Azərbaycan D övlət qtisad Universiteti və s. hətta natiq tanış olmadığı mətni oxuyarkən, durğu işarələrinin sonda işlənməsi c ümlənin düzgün oxunmasını çətinləşdirir. Natiq cümlədəki mənanı düzgün tuta bilmir və nəticədə səhvə yol verir. Məsələn: Atan gəldi. (nəqli c ümlə). Atan gəldi? (sual c ümləsi). Atan gəldi! (nida c ümləsi). Ona g örə də bir çox dillərdə durğu işarələrini cümlənin əvvəlində işlənməsi məsələsi bir problem kimi diqqət mərkəzinə gətirilmişdir. Məsələn, lat ın yazılarında sual və nida işarələri cümlənin sonunda, ispan yaz ılarında cümlənin (və ya sözün) hər iki tərəfində və hətta başı aşağı formada da işlənir. Bundan əlavə, m üasir gürcü əlifbasında böyük hərf olmadığı üçün xüsusi isimlər də kiçik hərflərlə yazılır. Yazıların m üxtəlifliyi, sağdan sola yazılması (ərəb, fars dilləri), yuxarıdan aşağı yazılması və s. durğu işarələrinin də m üxtəlifliyinə səbəb olur. Natiq başqasının hazırladığı nitqi oxuyarkən əvvəlcədən mətnlə tanış olmalı, sonra auditoriya qarş ısına çıxmalıdır. Bu onun həm özünə, həm də dinləyicilərə hörməti kimi qiymətləndirilməlidir. 168 N TQ N HAZIRLANMASI VƏ MƏRHƏLƏLƏR Hər bir natiq çıxışdan əvvəl mövzusu ilə əlaqədar hazırlıq işləri görür. lk növbədə çıxışın mövzusu onu d üşündürür. Bu, ali məktəbdə aparılan mühazirələrə şamil edilmir. Çünki onların mövzusu əvvəlcədən təsdiq olunmuş proqramlarda əks olunur. Bu, əsasən, «Bilik» cəmiyyətlərində fəaliyyət g östərən natiqlərə aiddir. Hətta bəzi hallarda nitqin m övzusu gözlənilmədən bir hadisə ilə əlaqədar (yubileylərlə, əlamətdar hadisə ilə, gələn qonaqlar qarş ısında çıxış etmək üçün ayrılan vaxtın azlığı və s. ilə) bağlı olaraq meydana çıxır. Natiq bu zaman nitqin m övzusunu tam qavramalı, onun əsasını təşkil edən məzmun və formanı, quruluşu dinləyicilərin səviyyəsinə uyqun qurmal ıdır. Adətən, natiqlər öz mövzusuna məsuliyyətlə yanaşır. Hər bir natiq ixtisas ına uyğun olan mövzu ətrafında çıxış etmişdir. Bəzən biz bunun əksini görürük. Məsələn, tarixçi fəlsəfi kateqoriyalardan, ədəbiyyat çı pedaqogikadan, riyaziyyatçı psixologiyadan, bioloq kimyadan silsilə m ühazirələr oxuyur. Belə natiqlər özlərindən razı qalsalar da, tələbkar auditoriya ilə rastlaşdıqda, dinləyiciləri təmin edə bilmirlər. Natiq nitqə haz ırlaşarkən, ən mühüm məsələləri düzgün təhlil etməyi və iş ıqlandırmağı qarşısına məqsəd qoymalıdır. Natiq nitqini qurarkən m övzunu tam əhatə etməlidir. Çünki natiq də yazıçı kimi mövzunu ideya ilə bağlay ır. Yəni mövzu fikrin ifadəsinə uyğun seçilməlidir. Söylənilən nitq, çıxış, məruzə natiqin həyatda qazand ığı biliyin və dünyagörüşün ifadəsidir. Odur ki, natiq olmaq istəyən hər bir şəxs birinci növbədə dərin biliyə malik olmal ıdır. Natiq həmişə özünə bu sualları verməlidir. «Mən nə haqqında danışıram?», «Kimə dan ışıram?» (auditoriya nəzərdə tutulur), «Dinləyicilərə yeni nə şey deyəcəyəm?», «Mövzuya hazırlaşmağa vaxt çatacaqmı?», «Mövzunu əhatə edə biləcəyəmmi?», «Qarşıya çıxan sualları düzgün təhlil edə biləcəyəmmi?» və s. Nitqin yaz ılması və ya şifahi şərhi olduqca mürəkkəb bir prosesdir. Bu proses məqsədyönlü apar ılmalıdır. Tələsməyə yol vermək olmaz. Bu prosesi mərhələ -mərhələ aparmaq daha düzgün və məqbul hesab olunur. Şərti olaraq bu mərhələləri belə qruplaşd ıra bilərik: 1. M övzu ətrafında düşünüb onu tam mənimsəmək. 2. M övzuya aid ədəbiyyatın toplanması. Yüklə 4,51 Kb. Dostları ilə paylaş:
|