33
tamamlay
ır. «Bayırda isə gur yağış yağırdı, hər şeyi yuyub təmizləyən yağış». Bu cümlə ilə müəllif olub-
ke
çənləri unutdurmaq istəyir. Yeni bir həyatın başlanğıcından xəbər verir.
Həyat
ı bədii boyalarla əks etdirən, realizm ənənəsini əsas götürən, dolğun süjetə malik olan belə əsərlər
natiqlər
üçün bir məktəb, örnək olmalıdır. Görkəmli yazıçı əsərdə əsas ideyadan əlavə, ana süjet xəttindən
t
örəyən bir sıra hadisələri də təsvir edib, onlara surətlər vasitəsi ilə münasibətini bildirmişdir. Natiq nitqində
nikbin, gələcəyə inamla baxan, yeni d
ünya quruculuğuna xas olan duyğuları, əməlləri əks etdirən ideyaları
a
çıb göstərməlidir.
deya həyatda baş verən m
ürəkkəb ictimai ziddiyyətləri, natiqin apardığı müşahidələri,
ümumiləşdirmələri konkret şəkildə əks etdirir. deyanı natiq nitqinin ruhu kimi qəbul etməlidir. Çünki ideya
nitqin əsas
ını, canını təşkil edir. Natiq apardığı müşahidələri canlı, bədii təsvir vasitələri ilə işıqlandırır.
Təsvir etdiyi və yaxud haqq
ında danışdığı hadisəyə öz münasibətini bildirir. Bu isə ideyanın özəyini, əsasını
təşkil edir. «B
öyük sənətkarların öz əsərlərində yürütdüyü ideyalar bəzən mürəkkəb bir xarakter daşıya bilər,
əsərlərdə bir s
ıra ideyalar ifadə oluna bilər. Bu, əlbəttə mümkündür. Dünya ədəbiyyatının təcrübəsi bunu
ayd
ınca sübut edir. Lakin əsərin bir əsas ideyası ola bilər, qalan ideyalar isə yardımçı xarakter daşıyır və
ədəbi əsərin birliyini m
ühafizə etmək üçün əsas ideyaya tabe olur, əsas ideyanın təzahür etməsinə yardım edir.
Bədii əsərdə əsas yard
ımçı ideyalar təbii olaraq, yalnız bədii şəkildə təzahür edir. Yəni ideya mücərrəd
şəkildə deyil, fikir, hiss, həyəcan vasitəsi ilə tamamilə konkret şəkildə təzah
ür edir. Əsas ideya əsərin bütün
ideya məzmununu birləşdirir,
ümumiləşdirir, əsərin təlqin etdiyi fikir, hiss və həyəcanların birliyini təşkil və
təmin edir» (M.Rəfili. “Ədəbiyyat nəzəriyyəsinə giriş”).
Deməli, yarad
ıcı olan hər bir adam ideya anlayışına ciddi yanaşmalı və ondan məqsədinə nail olmaq
üçün ustalıqla istifadə etməlidir. deya hadisələrin inkişafında, fikrin canlandırılmasında, müəllifin hadisəyə
şəxsi m
ünasibətini ifadə edən ədəbi termindir. deya natiq üçün zəngin və müxtəlif bədii vasitələrdən istifadə
edərək, həyata olan m
ünasibətini daha canlı və ifadəli, daha təsirli və mənalı ifadə etmək üçün dəyərli, kəsərli
silah olmal
ıdır.
Natiq onu da unutmamal
ıdır ki, nitqin ideyasını meydana çıxarmaq üçün nitqdə aparılan təhlillər,
məzmunu ayd
ınlaşdırmaq, predmetin səciyyələndirilməsi, fikrin mahiyyətini açmaq əsas şərtlərdən biridir.
34
deya həyat
ın bütün sahələrini əhatə edir. deya həyat hadisələrindən, həyatda cərəyan edən hadisələrin
inkişaf
ı və fəaliyyətindən doğan, intişar edən idealdır. Bu, natiqin yaradıcılığında əsas xətt kimi keçməli və
özünü göstərməlidir.
Nitqin qurulmas
ında natiqin özünün şəxsi üslubu olmalıdır. Üslub nitqlə sıx şəkildə bağlıdır. Hər hansı
bir natiqin yarad
ıcılığına, dilinə, sözlərin seçilməsinə, işlənmə qaydalarına, təkrar edilən fikirlərinə,
d
ünyagörüşünə xas olan ümumi bir anlayışdır. Fərdi üslubda bir natiqə məxsus xüsusiyyətlər, digər natiqdə
olan x
üsusiyyətlərdən fərqlənir. Nitqin ideyası, məzmun və forması, özünəməxsus bədii təsvir vasitələri,
m
övzunun əhatə dairəsi, ən əsası şifahi şərh olunması natiqin üslubunu nümayiş etdirir. Hətta, natiqin
nitqində olan orijinal fikirlər, yeniliklər də onun şəxsi
üslubudur.
Azərbaycan filologiyas
ında fərdi üslub anlayışını ifadə edən bir neçə termin işlədilir. «Fərdi deyim
tərzi», «fərdi manera», «fərdi poetik
üslub», «poetik fərdiyyət», «poetik səs», «öz səsi, öz nəfəsi» və s. şlənən
terminlər i
çərisində «fərdi üslub» daha əhatəlidir və geniş yayılıb, «Poetik dəsti-xətt»; «poetik fərdiyyət»,
«fərdi poetik
üslub», «poetik səs» və s. terminlər daha çox şairin, yazıçının özünəməxsus cəhətlərini əks
etdirir. Ax
ı alimin, jurnalistin, natiqin də özünəməxsus ifadə tərzi vardır! Buna görə də «fərdi üslub» termini
başqa terminlərdən məqbul say
ılır. XVIII əsrdə yaşayıb-yaratmış fransız alimi J.L.Buffon 1753-cü ildə
«
Üsluba dair mulahizələr» adlı əsərini yazmışdır. Müəllif həmin əsərdə bu qənaətə gəlmişdir ki, «Üslub eyni
ilə insand
ır!» Həmin fikir get-gedə aforizmə çevrilmiş, həm Qərb, həm də Şərq ölkələrində geniş yayılmışdır.
XX əsrin əvvəllərində bu nəzəriyyə bizim ədəbiyyat
ımızda da öz əksini tapmışdır».
Deməli, hər kəsin
özünə məxsus nitqi var. nsanlar bir-birinə oxşamadığı kimi (onların səsi də, bədən
quruluşu da, boyu da,
üzü də, dünyagörüşü də, müşahidələri də və s), nitqləri də biri-birindən fərqlənir. Hər
bir natiqin
özünəməxsus fikri, ifadə tərzi ən əsası isə emosionallığı və məntiqi ardıcıllığı olmalıdır.
Ümumiyyətlə, natiqlər nitqlərini qurarkən iki əsas cəhətə üstünlük verirlər:
1) Bəzi natiqlər nitqlərində məntiqi ard
ıcıllığı, aydınlığı, elmiliyi, fikir dərinliyini, ahəngdarlığı üstün
tutur.
2) Bəzi natiqlər isə obrazl
ılığı, emosionallığı, yığcamlılığı əsas götürür. Adətən, birinci prinsipə daha çox
üstünlük verilir. ctimai yerlərdə - idarələrdə, təhsil müəssisələrində, iclas və müşavirələrdə belə nitqlər
Dostları ilə paylaş: |