19
MÜAS R AZƏRBAYCAN ƏDƏB D L N N NORMALARI
1. FONET K NORMA
2. LEKS K (LEKS K-
SEMANT K) NORMA
3
. QRAMMAT K
NORMA
1. Dilimizin dialekt və ya şivələrinə
məxsus normalardan və xalq danışıq
dilindəki qeyri-mükəmməl
normalarından fərqlənir.
2. Sabiq, mükəmməl normalardır.
Onlar müəyyən tarixi təkamülün
məhsuludur.
3. Orfoqrafik və orfoepik normalar
fonetik və qrammatik normalar əsasında
formalaşır.
4. Azərbaycan dili iltisaqi quruluşa
malikdir: sözlər ahəng qanununa tabe
olur, şəkilçilər sözün sonuna qoşulur,
cümlə qrammatik kateqoriyalarla təşkil
olunur.
5. Ədəbi dilin normaları bütövlükdə bir
sistem şəklindədir, ancaq hər bir normanın
müstəqilliyi də vardır.
6. Dilimizin fonetik, leksik, qrammatik,
orfoepik və orfoqrafik normaları normativ
qrammatikalarda, dərslik və lüğətlərdə əks
olunur.
20
FONET K NORMA
Dilin fonetik norması həm orfoepik, həm də orfoqrafik normanı birləşdirir.
I Sözün ədəbi dildəki tələffüz qaydası
orfoepik norma adlanr.
II Sözün ədəbi dildəki yazılış qaydası
orfoqrafik norma adlanır.
1. Hər iki norma dilin fonetik
quruluşu, xüsusilə də ahəng qanunu
ilə müəyyən edilir. Fonetik normada
dəyişmə gec olur.
2. Dilimizin orfoepik və orfoqrafik
normaları orfoepik və orfoqrafik lüğətlərdə
ə
ks olunmuşdur.
3. Sözlər ədəbi dildə düzgün tələffüz
edilmədikdə və ya düzgün yazılmadıqda
fonetik norma pozulur.
4. Elə sözlər var ki, onları tələffüz edildiyi kimi
yazmaq və ya yazıldığı kimi tələffüz etmək
səhvdir
.
21
LEKS K NORMA
Leksik normanın əsas şərti sözlərin dəqiq seçilməsi, ifadəli şəkildə və məna incəlikləri nəzərə alınmaqla işlədilməsidir.
1. Ədəbi dilin leksik normaları yazılı dildə və ya
ş
ifahi nitqdə hər bir sözün mənasına yaxşı bələd
olmağı, onun düzgün və yerində işlətməyi tələb
edir.
3. Dilimizin lüğət tərkibində əsl türk sözləri ilə yanaşı,
həm formaca, həm də məzmunca türkləşmiş ərəb və fars
mənşəli sözlər işlənir.
5. Dünyanın bütün ədəbi dillərində olduğu kimi, dilimizdə
də leksik (leksik-semantik) normanın keyfiyyətini milli
leksika təşkil edir. Alınma sözlərin forma və məzmunca
milliləşməsi həmin leksik mühitdə gedir.
7. Milli leksika (əsl türk sözləri) ədəbi dildə daha fəaldır,
dildə işlənmə tezliyi yüksəkdir.
9. Leksik norma funksional üslublara görə fərqlənir.
Məsələn: bədii üslubda obrazlı sözlər işləndiyi halda,
elmi üslubda terminlər üstünlük təşkil edir.
11. Sözdən düzgün istifadə ilə yanaşı, onun dəqiq və
ifadəli olması, məna incəliklərinə diqqət yetirilməsi,
sözlərin müvafiq sinonim variantlardan
faydalanmaqla işlədilməsi nitq mədəniyyətinin
tələblərindəndir.
2. Yazıda və ya nitqdə hər hansı bir söz düzgün
və yerində işlədilməklə ədəbi dilin leksik
norması pozulur.
4. Dilimizə Avropa dillərinə məxsus sözlərin
daxil olması XIX əsrin sonu XX əsrin
ə
vvəllərində başlanıb.
6. Leksik normada dəyişkənlik fonetik və qrammatik
normaya nisbətən daha tez olur.
8. Elə alınma sözlər var ki, ədəbi dilin müəyyən bir
funksional üslubu üçün xarakterikdir. Məsələn: elmi
üslubda işlənən terminlərin çoxu alınmadır.
10. Ədəbi dildə söyüşlərə, loru və kobud sözlərə yer
verilmir.
12. Sözlərin əksəriyyətinin müstəqim mənası ilə
bərabər məcazi mənası da var.
22
D L M ZDƏ ÖZƏLLƏŞMƏ MEY LLƏR
Dildə alınma sözlərin əvəzinə milli sözlərin işlədilmə meyli özəlləşmə meyli adlanır.
1. Müasir Azərbaycan dilinin lüğət tərkibində
1960-cı illərdən başlayaraq özəlləşmə
meyilləri başlayır.
3. Özəlləşmə üç yolla gedir:
a) Hər hansı bir söz ustasının qədim
mənbələrdən, xalq dilindən söz götürməsi
yolu ilə;
b) Cəmiyyətdə baş verən hadisələrlə bağlı
sözlərin yaranması yolu ilə;
c) türk dillərinin təsiri ilə.
5. Son vaxtlar bir sıra leksik vahidlər meydana
çıxmışdır: çağdaş (müasir), durum (vəziyyət),
qaynaq (mənbə). Belə leksik vahidlər dildə öz
qeyri-türk mənşəli qarşılıqları ilə paralel işlənir
və həmin sözlərin sinonimlik imkanlarını artırır.
2. Özəlləşmə dedikdə hər cür söz
yaradıcılığı başa düşülmür. Bu daha çox
mövcud olan alınma sözlərin işlədilməsi
əleyhinə yönələn və məhz həmin sözlər
üçün qarşılıq tapmaq cəhdindən ibarət
olan prosesdir
4. Azərbaycanda alınma sözlərin
türkləşdirilməsi prosesi əvvəllər də
olmuş və bu günə qədər işlətdiyimiz
sözlər belə yaranmışdır. Məsələn,
qurultay, bildiriş, ildönümü.
6. Dili tərk etmiş türk mənşəli sözlərin
yenidən qayıtması da özləşmə prosesinin
təsiri ilə baş verir: ulu, dürlü, araşdırma;
xalqımızın müstəqillik qazanması dilimizdə
özləşmə prosesi üçün şərait yaratdı
prosesi üçün şərait yaratdı.
Dostları ilə paylaş: |