23
QRAMMAT K NORMA
Qrammatik norma sözlər və cümlələr arasındakı əlaqələrin istər şifahi, istərsə də yazılı nitqdə düzgün
quruluşunu tələb edir.
1.
Miqdar sayından sonra gələn
isimlər
təkdə işlədilir.
Məsələn: beş tələbə
3. Fel kökünə sıra ilə təsirlik, qrammatik
məna növü, sadə şəkillərin morfoloji
əlaməti və şəxs (xəbərlik) şəkilçiləri
artırılır: yaz-ış-aq
5. Cümlədə söz sırası gözlənilir.
Mübtəda – təyin – tamamlıq- zərflik –
xəbər.
Təyin ya əvvəldə, ya da təyin olunanın
yanında gəlir.
2. Adlara (isim, sifət, say və s.) sıra ilə
cəm, mənsubiyyət, hal və xəbərlik
şəkilçiləri artırılır.
universitet-lər-imiz-də-dir
4. Mübtəda ilə xəbər şəxsə və kəmiyyətə
görə (III şəxsin cəmi istisnadır) görə
uzlaşır.
Mən oxuyuram. Onlar gəlir (lər)
6. Yuxarıda qeyd olunan 5 qaydaya əməl
edilmədikdə, sözlərin qrammatik cəhətdən
bir-
biri ilə əlaqələnməsində səhvə yol verildikdə
qrammatik norma pozulur.
7. Ədəbi dilin normaları uzun müddər dəyişməz, sabit qalır. Leksik
normada zaman keçdikcə müəyyən dəyişiklik baş verir. Fonetik və
qrammatik normalarda isə dəyişmə nisbətən gec olur.
24
NAT Q N ƏMƏY VƏ DAVRANIŞI
Hər bir natiq nitqini haz
ırlayarkən qarşısına məqsədlər qoyur. Öz şəxsi təcrübəsindən istifadə edib,
nitqini maraq doğuran məsələlər
üzərində qurmağa çalışır. Belə ki, o, natiqlik sənətinin prinsiplərinə riayət
etməlidir. Odur ki, natiq nitqini haz
ırlayarkən aşağıdakı prinsiplərə əməl etməlidir:
1. Nitqin məzmunu
2. Nitqin formas
ı
3. Məzmun ilə forman
ın vəhdəti
4. Məzmunun ayd
ınlaşdırılmasında ənənəvi formalardan düzgün şəkildə istifadə edilməsi
5. Nitqin kompoziyas
ının qurulması
6. Ədəbi dilin normalar
ına əməl edilməsi
7. Nitqin sadə, y
ığcam olmasının təmin edilməsi
8. Nitqin ideyas
ının dinləyicilərə çatdırılması
9.
Üslub
Natiq dilimizdə işlənən s
öz birləşmələrindən də (həm sabit, həm də sərbəst) düzgün istifadə etməlidir. Bu
qəbildən olan ibarələri, atalar s
özlərini, zərbi-məsəlləri, idiomatik ifadələri, hikmətli sözləri yerli-yerində
işlətməyi bacarmal
ıdır. Məsələn, “ürəyim ağrıyır” əvəzinə, “qəlbim ağrıyır,” “gözüm səndən su içmir”
əvəzinə, “ağl
ım səndən bir şey kəsmir”, “gözləri kəlləsinə çıxmaq” əvəzinə, “gözləri hədəqəsindən çıxdı” və s.
kimi ifadələr d
üzgün işlədilməyəndə öz təsir qüvvəsini itirir.
S
öz birləşmələri dilin frazeologiya şöbəsinin tədqiqat obyektidir. Natiq söz birləşmələrinin
n
övlərini (sabit söz birləşmələrini, sərbəst söz birləşmələrini) dərindən bilməlidir. Natiq bunu dərk etməlidir
ki, sərbəst s
öz birləşmələrinin tərəfləri onun özü tərəfindən qurulur. Bunu dəyişə bilər. Sabit söz birləşmələri
isə uzun bir tarixi yol ke
çib, sabitləşib. Onun tərəfləri arasına söz daxil etmək olmur. Milli ruh, adət-ənənə
belə birləşmələrdə daha qabar
ıq özünü göstərir. Məsələn, gözüm səndən su içmir; nə baxırsan, dəvə nalbəndə
25
baxan kimi; bel bağlama; s
öz almaq; dərd çəkmək; yersiz gəldi, yerli qaç; igid ölər adı qalar, namərd ölər nəyi
qalar? ke
çmə namərd körpüsündən, qoy aparsın sellər səni; dost başa baxar, düşmən ayağa və s...
Natiq onu da bilməlidir ki, frazeoloji s
öz birləşmələri sərbəst söz birləşmələrindən bəzi xüsusiyyətlərinə
g
örə ciddi şəkildə fərqlənir. Məsələn, sabit söz birləşmələri dildə hazır birləşmə kimi işlədilir, buradakı sözlər
m
üstəqil mənaya malik olmur, hamısı birlikdə bir sual tələb edir. Sabit söz birləşmələri özü də sərbəst söz
birləşmələrindən əmələ gəlir. Sabit s
öz birləşmələri bitkinliyə malik olmur. Sərbəst birləşmələr isə bitkinliyə
malik olur, tərəfləri m
üstəqil olur, ayrılıqda sual tələb edir, müəyyən ehtiyacla əlaqədar işlədilir və s.
Dilimizdə işlənən frazeoloji vahidlər həm
çoxmənalı, həm omonim, həm sinonim, həm də antonim ola
bilər. Frazeoloji vahidlər dildəki obrazl
ılığı, effekti, təsir qüvvəsini artırmaq üçün müəyyən üslubi çalarlıqlar,
rənglər yarad
ır. Məsələn,
Mən aş
ıq qız alanda,
Yanağ
ın qızaranda,
Oğlan murada
çatar
Toy tutub q
ız alanda
və yaxud,
Ay doland
ı, il dolandı,
Hicran odu alovland
ı,
Dost-aşna, qohum-qardaş
Zərnigara
çəkərdi baş.
(S.Vurğun)
Sabit birləşmələr həm də bədii təsvir vasitələri ilə işlənə bilir, s
özlərin məna qüvvəsini, təsirini artırır.
26
Nitq prosesində diskussiya və polemika da m
ühüm rol oynayır. Hər hansı bir problemə, hadisəyə aid
həqiqi fikrin meydana
çıxmasında mübahisədən istifadə edilir. Diskussiya nisbətən geniş şəkildə dinləyicilərlə
apar
ılan fikir mübadiləsidir. Diskussiya müəyyən ədəbi cərəyanın nümayəndələri arasında, kiçik idarə və
m
üəssisələr arasında, müəyyən siyasi partiyalar arasında, müxalifətlə iqtidar arasında aparıla bilər. Hətta
m
üəyyən bir kitabın, elmi məqalənin müzakirəsi də diskussiya xarakteri daşıya bilər.
Polemika isə natiqlik sənətində bar
ışmaz mövqe anlayışını ifadə edir. Yəni burada tərəflər öz fikrini,
konsepsiyas
ını əks tərəfə qəbul etdirməyə çalışır. Bu, əlbəttə, zorla, güclə deyil, müəyyən inandırma yolu ilə,
s
übutla, faktlarla həyata keçirilməlidir. Məsələn, ulu öndərimiz Heydər Əliyevin xalq yazıçısı Hüseyn
Abbaszadə ilə apard
ığı polemikanın bir hissəsini nəzərdən keçirək. Bu polemika dilimizin necə adlanması ilə
əlaqədar apar
ılır.
Heydər Əliyev: - H
üseyn müəllim, o vaxt sən yazdın ki, türk dili olsun?
H.Abbaszadə: - Yox, Azərbaycan dili.
Heydər Əliyev: - Bəs niyə yazmad
ın?
H.Abbaszadə: - O vaxt «t
ürk dili» deyənin dilini boğazından çıxarırdılar (gülüş).
Heydər Əliyev: -
Çıxaraydılar da, nə olar, yazaydın da...
Sonra həmin polemika aşağ
ıdakı şəkildə davam etdi:
Heydər Əliyev: - Amma bilirsən nə var?.. O vaxtlar biz əməkdaşl
ıq eləyirdik və keçən dəfə də mən
dedim, «Azərbaycan dili» yazmaq
üçün mən nə qədər mübarizə apardım. Amma, mən açıq üzünüzə deyirəm,
ham
ınıza, senə də deyirəm, Bəxtiyar müəllimə də deyirəm, biriniz də o vaxt mənə gəlib demədiniz ki, «türk
dili» yazmaq laz
ımdır?
H.Abbaszadə: - D
üzdür.
Heydər Əliyev: - He
ç biriniz deməmişdiniz.
H.Abbaszadə: - O vaxt qorxurduq deməyə.
Heydər Əliyev: - «Azərbaycan dili» demişdilər, onu demişdilər, amma, «t
ürk dili» deməmişdilər»...
(“Azərbaycan” qəzeti 10 noyabr, 1995-ci il).
Dostları ilə paylaş: |