Microsoft Word Baba -edebiyyatda lirik nov doc
Yüklə 0,89 Mb. Pdf görüntüsü
|
104 O gözələ deyin ki, /b/ Baxsın bu yana dağlar /a/
Azərbaycan bayatılarında cinas qafiyələrdən də istifadə olunmuşdur:
105 Əzizim, üzüm dəydi, Bağında üzüm dəydi. Qiyamət qopmadı ki, Üzüm – üzünə dəydi. *** Əzizim, dalda yeri, Xub yeri, dalda yeri. İki könül bir olsa, Taparlar dalda yeri.
Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatında «aşiqəm», «mən aşiq», «əzizinəm» və s. kimi ünvanlı bayatılarla bərabər, konkret adresatların işlənmədiyi, təqdimatsız mücərrəd ünvanlı bayatılara da çox rast gəlirik. Bu bayatılar müəyyən zahiri əlamətlərinə görə cüzi şəkildə, formal olaraq fərqlənsələr də, məzmunu etibarı ilə başqa bayatılar kimi, estetik bədii düşüncənin bütün sferalarını əhatə edir. Quş uçar xəstə gedər, Hərə bir səsdə gedər. Səni görən cavanlar, Evinə xəstə gedər. *** Evlərində var kilim, Həşyəsi dilim-dilim. Qəlbə dəyən söz desəm. Alışsın-yansın dilim.
Azərbaycan folklorunda 1-ci misranın 3-cü və 4-cü hecası sərbəst buraxılan bayatı-xoryatlara da rast gəlirik. Dolu düşər,
106 Qar yağar, dolu düşər. Qəbrim yol üstə qazın, Yar gələr yolu düşər. *** Havada. Quş balalar yuvada. Əmim oğlu sağ olsun, Neçin gedirəm yada Tədqiqatçılar bayatıların ideya-məzmun və forma- struktur xüsusiyyətlərindən danışarkən, «sual intonasiyası ilə qurulan bayatılar»dan da bəhs edirlər 1 .
olunan fikir daha qabarıq və emosional şəkildə nəzərə çatdırılır. Qara at nalı neylər? Qara qaş xalı neylər? Sən kimi yarı olan, Dövləti, malı neylər? *** Əziziyəm, dərdinə, Dərmanı nə, dərdi nə?! Yar bağa qonaq etdi. Aşiq görən dərdi nə? *** Yaram var. Üstə xal-xal yaram var. Aç ürəyim başını, Gör yanmamış haram var?!
1 Елчин, В.Гулийев. Юзцмцз, сюзцмцз, Б. Азярняшр, 1993, сящ. 18.
107 Yuxarıda dediyimiz kimi, bayatılar bir qayda olaraq 4 misradan ibarət olur. Lakin tədqiqatçılar XVII əsrin əv- vəllərində yaşamış Azərbaycan şairləri Əmaninin və Əzizinin bir sıra 6 misralıq şeirlərinin bayatı janrına aid olduğunu göstərirlər. Bundan başqa Kərkük türkmənlərinin yaratdıqları bir çox bayatı – xoryatlar da 6 misralıq şeir formasında olur. Bayatılar şifahi xalq ədəbiyyatı nümunələri olsa da, yazılı ədəbiyyatda da bu janrın qiymətli örnəkləri yaranmışdır. Şair M.Əmaninin, Əzizinin, S.İ.Xətayinin, Sarı Aşiğin yazılı ədəbiyyatda qələmə aldığı bayatı nümunələri buna yaxşı misal ola bilər.
janrlarından biri də ağılardır. Ağıları kədər və hüzn nəğmələri adlandırmaq olar. Çünki ağılar bir qayda olaraq yas mərasimlərində yaranır və ifa olunur. Ağılarda qəm, kədər, qüssə, fəlakət, matəm notları çox güclü olur. Bu isə ağıların ifa olunduğu konkret situasiya ilə bağlıdır. Faciəvilik, dərin kədər, matəm ruhu bütün ağılar üçün aparıcı motiv hesab olunur. Mən bu bağa gəlmişəm, Yağa-yağa gəlmişəm. Götürmüşəm dərdimi, Ağlamağa gəlmişəm. Göydə bulud oynadı, Gözüm yardan doymadı. Yenicə sevişirdik, Qanlı fələk qoymadı.
Ağıların məzmununda matəm, qüssə, kədər motivləri güclü olsa da, təsvirin obyekti baxımından seçilirlər. Ağılarda hər hansı bir qəhrəmanın, igidin, qərib insanın, oğulun, qardaşın kədərli taleyi, faciəli ölümü tərənnüm edilir.
108 Dibində gözəl ağlar. Oğlu ölən analar, Sərgərdan gəzər, ağlar. Yel əsər, fəğan olar. Qardaş gələn yollara, Bacılar qurban olar. Ağılar da bayatılar kimi 4 misradan və 7 hecadan ibarət olur. Qafiyə sistemi bayatılarda olduğu kimidir:
Ağılar ta qədim zamanlardan indiyə qədər ağıçılar tərəfindən ifa edilir. Matəm, yas, təziyə mərasimlərinə dəvət olunan ağıçı qadınlar ölən qəhrəmanın kimliyindən asılı olaraq onun göstərdiyi igidliyi, yenilməzliyi, şücaəti, ağlaya- ağlaya improvizə edirdilər. Ağı demək məharəti xüsusi mərsiyəçilərdə daha güclüdür. Elə indinin özündə də ölən igidin şərəfinə düzənlənən yas mərasiminin daha emosional, daha şan- şöhrətli keçirilməsi üçün məclisə xüsusi mərsiyəxan dəvət olunur. Bu mərsiyəxanlarda ağı demək, konkret şəraitə uyğun söz qoşmaq məharəti o qədər güclü olur ki, onlar ölən qəhrəmanın, insanın ömür yolu haqqında məclisə toplaşanlarda konkret təsəvvür yaradırlar. Bununla belə, ağılar həmişə ənənəvi bayatı şəklində olmayıb, bəzən «vəznsiz, zəif qafiyəli, oxşama ruhlu
misralardan ibarət olur». Bu tipli bayatılarda oxşama, vəsf etmə, tərif, tərənnüm hissi, sadalama xüsusilə güclüdür. Gümüş xəncəlli, At bağrı çatladan, Düşmən bağrı yaran. Aslan ürəkli, Şir biləkli, Bənövşə buğlu, Mina boylu, Darvaza kürəkli, Gen sinəli, Gözü qızlar ovçusu Dili qızlar elçisi Balam vay! Ağı nümunələrinə Azərbaycan dastanlarında da çox rast gəlmək olur. Yazılı ədəbiyyatda da müxtəlif vəznli, formalı ağı nümunələri yaranmışdır. XIX əsrdə yaşayıb yaradan X.Natəvan gənc yaşlarında xəstəlikdən vəfat edən oğlu Mirabbasın şərəfinə yazdığı şeirlərin hamısı ağı, mərsiyə ruhludur. Dərin hüzn, kədər, ayrılıq, qəm-qüssə bu şeirlərdə əsas, aparıcı mövzudur. Ağılar nəsr yolu ilə də yaradılır. Belə ağı nümunələrində ölən igidin qəhrəmanlıqları, ona məxsus keyfiyyətlər nəsr dili ilə sadalama intonasiyasında verilir.
janrlarından biri də laylalarıdır. Laylalar uşaq folklorunun ən kamil nümunələri kimi diqqəti cəlb edir. Laylalar bir qayda olaraq anaların beşik başında öz körpələrinə oxuduqları həzin ruhlu ritmik mahnılardır. Bu mahnı-laylalarda anaların
Yüklə 0,89 Mb. Dostları ilə paylaş:
|