Microsoft Word Baba -edebiyyatda lirik nov doc
Yüklə 0,89 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Həcəz bəhri.
- Rəməl bəhri.
88 işlənmişdir: həzəc bəhri, rəməl bəhri, rəcəz bəhri, mütəqarib bəhri, müzare bəhri, münsərih bəhri, müctəs bəhri, xəfif bəhri, mütədarik bəhri, kamil bəhri, səri bəhri. Klassik Azərbaycan şairləri Xaqani, Nizami, Nəsimi, Füzuli, Q.Təbrizi, Vaqif, S.Ə.Şirvani, M.Ə.Sabir, H.Cavid əruz vəznində məzmun və formaca kamil olan ən qiymətli şeir nümunələrini yaratmışlar. Sonrakı dövrlərdə S.Rüstəm, M.Seyidzadə, S.Vurğun, Ə.Vahid, B.Vahabzadə və başqa şairlərimiz də əruz vəznində özlərinin ən yaxşı şeir nümunələrini yazmışlar. Azərbaycan ədəbiyyatında əruz vəznində müraciət olunaraq onun ən yaxşı nümunələri yazıldığı kimi, bu vəznin müasir ədəbiyyatşünaslığımızda nəzəri-estetik və poetik xüsusiyyətlərindən bəhs edən elmi tədqiqat əsəri də yaranmışdır. Prof. Əkrəm Cəfərin «Əruzun nəzəri əsasları və Azərbaycan əruzu» kimi fundamental tədqiqat əsəri bu baxımdan ən qiymətli bir kitabdır. Əruz nədir sualına müx- təlif aspektlərdən yanaşan alim bu sözün bir sıra lüğəvi və terminoloji mənalarını göstərir 1 . Burada və başqa elmi ədəbiyyatlarda əruz anlamını çadırın ortasına vurulan dirək, tərəf, Məkkə şəhərinə verilən adlardan biri, nahiyə, ölkənin bir hissəsi, dəvənin bir cinsi, bulud, dağda açılmış yol, cığır, düzgün yol mənalarında işləndiyi göstərilir. Əruz terminoloji baxımdan şeir vəzni, beytin birinci misrasının son bölümü, son təfiləsi mənalarında işlənmişdir. Prof. Ə.Cəfər əruzun lüğəvi və terminoloji mənalarından danışarkən yazır: «Buradan aydın olur ki, əruz
1 Я.Ъяфяр. Ярузун нязяри ясаслары вя Азярбайъан ярузу. Бакы, «Елм» няшриййаты, 1977.
89 sözünün mənası başlanğıcdan lazımınca müəyyən deyildir. Nə üçün əruz vəzninin banisi Xəlil ibn Əhməd ərəb şeirinin vəznlərindən bəhs edən elmə əruz adını vermişdir? Bu suala alimlər indiyə qədər aydın cavab verməmişlər». Heca vəznində misralardakı hecaların sayı əsas götürüldüyü halda, əruz vəznində saitlərin uzun və qısalığı, bu səslərin uzun və qısa tələffüz olunması əsasdır. Məsələn, əruz vəznində beyti təşkil edən misranın birində 11 heca varsa, digərində 10 heca ola bilər. Belə halda əruz vəzninin tələbinə görə misradakı hecalar ya uzadılır, ya da qısaldılır. Deməli, əruz vəznində misralardakı hecaların bərabər olması mütləq əsas deyildir. Məsələn, M.Ə.Sabirin «Qarğa və tülkü» şeirinin bəzi beytlərini təşkil edən misralar 10 və 11 hecadan təşkil olunmuşdur. Pendir ağzında bir qara qarğa ⎯
Uçaraq qondu bir uca budağa ⎯
Bu misraları ərəb dilinin qaydalarına əsasən oxusaq, yəni birinci misradakı saitlərdən birini uzadaraq tələffüz etsək, beyt ahəngdar şəklə düşərək, vahid ritm yaranacaqdır. Yenə həmin şeirdən başqa bir nümunəyə diqqət edək:
⎯
Bədnəzərdən vücudun olsun iraq! ⎯
Məlumdur ki, ərəb dilində saitlər uzun, orta və qısa olmaqla üç cürə tələffüz olunur. Məhz bu dilin qanunlarına uyğun olaraq misralardakı hecalar ya uzadılır, ya da qısaldılır. Xalq şairi Səməd Vurğunun «Vaqif» pyesində Qacarla
90 Vaqifin deyişməsi zamanı vəzir şaha verdiyi cavabında belə deyir:
Buyruq sizinkidir, adil hökmdar, ⎯
Sizdə fəzilət də, ədalət də var. ⎯
Əruz şeirinin tələbinə və ərəb dilinin fonetik qaydalarına əsasən də ilk misrada «hökmdar» sözündə «ü» saiti artırılaraq tələffüz olunmalıdır. Əruz vəznində misradaxili bölgü də heca vəznindən fərqlənir. Heca vəznində hər söz bütöv şəkildə misradaxili bölgüyə düşür. Əruz vəznində isə misradaxili bölgü zamanı bir söz iki yerə bölünə bilər. Məsələn: O gün ki, fəs li ya zo lur Ge cə gü nuz ta ra zo lur
Burada (qövs) şərti olaraq qısa, ⎯ (xətt) isə şərti olaraq uzun hecanı göstərir. Beləliklə, görürük ki, əruz vəznində misranın daxili bölgüsü zamanı sözlər iki yerə bölünür və uzun, qısa şəkildə tələffüz olunur. Diqqət etsək, görərik ki, yuxarıdakı nümunədə hər iki misrada uzun və qısa heca proporsional şəkildə, ardıcıllıqla verilir. Həcəz bəhri. Azərbaycan əruz şeirində ən çox işlənən bəhrələrdən biri həzəcdir. Həzəc sözünün lüğəvi mənası ərəb dilindən xoş avazla oxumaq, gözəl, ürəyəyatan deməkdir. Mənbələrə istinad edən Ə.Cəfər göstərir ki, ərəblərdə mahnı və şərqilərin çoxu da məhz bu xüsusiyyətinə görə həzəc bəhrində yazılıb ifa olunmuşdur. O da qeyd olunur ki, ərəblərin ahənglə oxuduqları şeirlərin çoxu da, demək olar, həzəc bəhrində yazılıbmış. Son tədqiqatlarda həzəc bəhrinin 15 növü olduğu göstərilir.
91 Həzəc bəhrinin əsas dörd bölümlü təfiləsi belədir:
Məf’Ailün Məf’Ailün Məf’Ailün Məf’Ailün Mənim tək hiç kim zarü pərişan olmasın, ya rəb! Əsiri-dərdi-eşgü dağı-hicran olmasın, ya rəb! M.Füzuli Mənə badi-səba ol sərvi-gülrüxdən xəbər verməz? Açılmaz göhçeyi-bəxtim, ümidim nəxli bər verməz. M.Füzuli M.Füzuli «Leyli və Məcnun» poemasını həzəc bəhrində yazmış və poemada bu bəhrin altı növündən istifadə etmişdir: məf’Ulü, məfAilün, fəUlün; məfUlü, məfAİlün, fəUlü; məfUlü; məfAilün, fəUlAü və s. S.Vurğunun «İstiqbal təranəsi» şeiri MəfAİlün təfiləsinin dörd dəfə təkrarı ilə yazılmışdır:
Diqqət etsək görərik ki, 3-cü misra 15 hecadan ibarətdir və onu əruzun tələbinə əsasən tələffüz etsək, saitlərdən biri uzun oxunaraq misralar arasında ahəng yaradacaqdır.
yürümək, ritm mənasını verir. Rəməl bəhri həzəcdən sonra Azərbaycan şeirində ən çox işlədilən bəhr hesab olunur. Rəməlin 13 növü olduğu göstərilir. Rəməl bəhrinin əsas təfiləsi belədir:
Yüklə 0,89 Mb. Dostları ilə paylaş:
|