Microsoft Word Baba -edebiyyatda lirik nov doc
Yüklə 0,89 Mb. Pdf görüntüsü
|
68 (M.Hadi) Zavallı millətimin haqqı olmada pamal! (A.Şaiq) Vətən — əcdadımızın mədfənidir. (A.Səhhət) Vətəni sevməyən insan olmaz. (A.Səhhət) Gözü buz bağlayan bulaqlar kimi, Soyuq adamın da qəlbi kor olur. (B.Vahabzadə) Qayıt, sahmana sal bu kainatı. (Ə.Kərim)
anlayışlaradan biri də beytdir. Mövcud mənbələrdə beytin tərifinə aid fikirlərdə az da olsa, müəyyən ziddiyyətlərlərə də rast gəlirik. Məsələn, Mir Cəlal və P.Xəlilovun fikrincə: «Şeirin hər sətrinə misra, cüt sətrinə isə beyt deyilir». Prof. C.Xəndan isə beytin tərifini daha da dəqiqləşdirir: «Şeirin müəyyən məna ifadə edən qoşa misrasına beyt deyilir». Prof. Ə.Mirəhmədov isə tərtib etdiyi «Ədəbiyyatşünaslıq terminləri lüğəti»ndə anlayışın daha geniş şərhini verir: «…eyni vəzndə yazılan əsərlərin məzmunca bir-birinə bağlı qoşa misrası. Beytdə bitkin bir fikir ifadə olunmalıdır». Deyilənlərdən belə nəticəyə gəlmək olar ki, şeirdə hər hansı iki misra yox, məna, məzmun və fikir baxımından bir-
birinə yaxın olan, bağlanan qoşa misralara beyt deyilir. Beyt şeirdə həm qafiyəli, həm də qafiyəsiz ola bilər. Bu da şeirin müxtəlif şəkillərindən asılıdır. Məsələn, məsnəvi formasında yazılan bütün əsərlərdəki beyt bir qayda olaraq, cüt-cüt qafiyələnir. Qəzəl və qəsidə şeirində ilk beytlər həmqafiyə olur. Sonrakı beytlərin misraları cüt-cüt qafiyələnməsə də, formanın daxili qafiyələnmə qanunlarına tabe olur. Yuxarıda dediyimiz kimi, beytin misralarının cüt-cüt qafiyələnib- qafiyələnməməsindən asılı olmayaraq, orada bitgin məna, fikir ifadə olunmalıdır. Məmləkətin dayağı ədalətdir hər zaman, (a) Ədalətlə nəsibin səadətdir hər zaman. (a) (N.Gəncəvi) Fələklərə yüksəldər hünər, cəsarət səni, (a) Hünərsiz alçalarsan, tapar əsarət səni. (a) (N.Gəncəvi)
Göründüyü kimi, bu beytlərdə tam, bitkin fikir, məna ifadə edilmişdir. Qəzəl və qəsidədə ilk beytdən sonra gələn beytlərin heç biri bir-biri ilə qafiyələnmir, lakin həmin beytlərdə də dərin məna, fikir ifadə olunur.
Müasir şeirimizdə də misraları bir-biri ilə qafilənən və qafiyələnməyən beytlərə xeyli rast gəlmək mümkündür ki, şairlər belə beytlərdə xüsusi məna, məzmun verə bilmişlər. Yaşamaq şirindir, deyir hər zaman, (a)
70 Yaşamaq eşqilə yaradır insan! (a) (S.Vurğun) O saf qəlbindəki pak məhəbbəti (a) Bir vaxt laylasından çalmışdır anan! (b) (S.Vurğun) Mən kəsməsəm alaqların kökünü, (a) Küsər məndən yəqin güllər, çiçəklər. (b) (S.Rüstəm) Xəyaldan o taya mən ucalınca, (a) Yer mənə dar gəlir, göy verin mənə. (b) (B.Vahabzadə)
Qəzəl və qəsidələrin həmqafiyə olan ilk beytinə mətlə beyti deyilir. Mənim tək hiç kim zarü pərişan olmasın, ya rəb! (a) Əsiri-dərdi-eşqü daği-hicran olmasın, ya rəb! (a) (M.Füzuli)
Qəzəlin şərti olaraq birinci və ikinci hissəsini birləşdirib hissələr arasında əlaqə, vasitə yaradaraq ortada gələn beytinə orta beyt və ya vasitə beyti deyilir. Hansı bağın var bir nəxli, qədin tək barvər, (a) Hansı nəxlin hasili sibi-zənəxdanınca var? (b) (M.Füzuli)
Bu qəzəldə həqiqi gözəl, həqiqi bir məhəbbət var. Qəzəlin təqdim olunan üçüncü – orta beytində şair gözəli bağda çoxlu meyvə gətirən xurma ağacı ilə müqayisə edir. Heç bir xurma ağacının barı öz formasına görə məşuqənin
71 çənəsindəki çuxura – zənəxdana bənzəməz. 1 Göründüyü kimi, sırf məhəbbət mövzusundan bəhs olunan qəzəlin yux- arıdakı beyti sanki bir vasitə, əlaqə rolunda çıxış edir. Şeirin öz məna və məzmununa görə və ifadə edilən ən yüksək ideya-fikir baxımından seçilən beytlərinə şah beyt deyilir.
«Qaşlarının yayı hər aşiqə bir ox lütf eyləmişdir; mən də ondan bir ox təmənna eyləyirəm, ya nəsib». «Haqqında danışılan məğrur gözəlin qaşları yaya, kiprikləri oxa bənzəyir. Həmin gözəl lütf göstərib, hər aşiqə ani və xəfif bir nəzər salır. Aşiq də bir ox təmənnasındadır (yəni bir baxışın təmarzısıdır), lakin bilmir ki, bu ona nəsib olacaq, ya yox». 2
şeirlrdə də ola bilər. Əsas mətləb budur ki, beytdə yüksək fikir, ideya ifadə olunsun. Bilsin ana torpaq, eşitsin Vətən, Müsəlləh əsgərəm, mən də bu gündən. (S.Vurğun)
Klassik ədəbiyyatda qəzəl və ya qəsidənin son beytinə məqtə beyti deyilir. Məqtə beytlər qəzəlin başqa beytləri ilə
1 Ятрафлы бах: Б.Бабайев. Классик ядябиййатда бащариййяляр. Ба- кы, 2000, с.20-22 2 С.Ялизадя. Шащ бейтляр, Азярбайъан Дювлят няшриййаты, Бакы, 1995, с.47 Yüklə 0,89 Mb. Dostları ilə paylaş:
|