Microsoft Word Baba -edebiyyatda lirik nov doc
Yüklə 0,89 Mb. Pdf görüntüsü
|
58 rastlaşdığımız daxili qafiyə nümunələri nisbətən daha formal şəkildə olur. Aşıq, bağrına bas sədəfli sazı, Min cavablı bir sualdan danışaq: Meydan quraq, söhbət açaq, saz tutaq, Gül yanaqı qoşa xaldan danışaq. (S.Vurğun) Yaxşı yadımdadır, cənuba sarı, Uçub qaqqıldaşan durna qatarı. Sıxlaşan, daralan qara buludlar, Ocaqlı, tüstülü, şənlikli yurdlar. (S.Vurğun)
Göründüyü kimi, bu nümunələrdəki «sualdan», «qoşa xaldan», «cənuba sarı», «durna qatarı», «buludlar», «yurdlar» sözləri qafiyə olduğu halda, «cavablı», «yanaqlı», «qaqqıldaşan», «sıxlaşan», «daralan» kimi sözlər isə daxili qafiyə hesab olunmalıdır. Xumar-xumar baxmaq göz qaydasıdır, Lalətək qızarmaq üz qaydasıdır. (M.P.Vaqif)
Burada «göz», «üz» sözləri qafiyə, «baxmaq», «qızarmaq» sözləri daxili qafiyədir. Azərbaycan şifahi və yazılı şeir nümunələrində rast gəldiyimiz qafiyə növlərindən biri də cinaslı qafiyələrdir.
59
Göründüyü kimi, bayatıda qafiyələnən «dalda yeri» sözü üç dəfə təkrar olunmuşdur. Bu söz birinci misrada arxada getmək, ikinci misrada yenə də arxada və yaxşı getmək mənasını verdiyi halda, dördüncü misrada sevgililərin görüşdükləri gizli, dalda yer mənasını verir. Buradan məlum olur ki, cinas qafiyələr öz fonetik səs tərkibinə görə eyni, mənaca müxtəilf olan söz quruplarıdır. Lakin cinas qafiyə qurmaq çox çətin bir sənətkarlıq məharəti tələb edir. Aşıq şeirində, eləcə də yazılı ədəbiyyatımızda yazılan təcnis şeir şəklinin qafiyələri tamamilə cinas qafiyələrdən ibarət olur.
Bu bənddə «səna», «sana» cinası üç dəfə təkrar olunub. Birinci misrada bu sözün mənası dua, dua etmək, ikincidə dərdli aşiqin kədərinin çoxluğunun sayılması, üçüncüdə isə sənə qurban vermək mənasında işlənmişdir.
Bu bənddə isə «dərində» sözü üç dəfə təkrar olunmuş- dur. Ustad aşıq təcnisdə cinas sözlərdən maksimum sənətkarlıqla istifadə etmiş və qüvvətli cinas qafiyə yarat-
60 mışdır. Birinci misrada «dərində» – qapı mənasında işlədilmişdir. Dost evinin astanasında, qapısında məskən salmaq, çox gedib-gəlmək mənasında işlədilmişdir. İkindi misrada bağı becərmək, məhsulunu dərmək, üçüncü misrada isə ən yaxşı gövhərlərin dəryaların dərinliklərində olmasına işarə edilmişdir. Qafiyə sistemində maraq doğuran qafiyənin bir növü də
olunan sözlərə və ya söz qurupuna rədif rafiyə deyilir. Misra sonunda ahəngdar və ardıcıl surətdə səslənən belə sözlər oxucunun diqqətinin konkret bir mətləb üzərində cəmləşməsində, bədii əsərdən nəticə çıxarmaqda mühüm rol oynayır. Dövlətü iqbalü malın axırın gördüm tamam, Həşmətü cahü cəlalın axırın gördüm tamam, Zülfü ruyü xəttü xalın axırın gördüm tamam, Həmdəmi-sahibcəmalın axırın gördüm tamam, Başadək bir hüsnü surət, qəddü qamət görmədim. (M.P.Vaqif)
Bəndə diqqət etsək, görərik ki, «malın», «cəlalın», «xalın», «sahibcəmalın» kimi möhkəm qafiyələrdən sonra gələn və hər misrada təkrarlanan «axırın gördüm tamam» sözlər rədifdir.
Burada «əgər», «dəngəsər» sözləri qafiyə, sonra gələn təkar sözlər isə rədifdir.
61 Durnaların qatarından gözlərin çəkməyən — o, mənəm! Bəli, bəli, ömrü boyu bir quş qanı tökməyən — o, mənəm! Gözlərilə gözəllərin gözlərini qoruyan — o, mənəm! Əllərini daraq edib saçlarını darayan — o, mənəm! (S.Rüstəm) Bu şeirdən gətirilən nümunədə «çəkməyən», «tökmə- yən», «qoruyan», «darayan» sözləri qafiyə, sonra təkrarlanan «o, mənəm» ifadəsi isə rədifdir. Şeirdə sözlərin qafiyələnməsi yerinə görə də müxtəlifdir. Şeirdə misralar cüt-cüt, çarpaz və ya başqa şəkildə qafiyələnə bilər. Müxtəlif şeir şəkillərində qafiyə quruluşu müxtəlifdir. Qoşmalarda qafiyə quruluşu belədir: Axşam-sabah, çeşmə, sənin başına (a) Bilirsənmi neçə canlar dolanır: (b) Büllur buxaq, lalə yanaq, ay qabaq, (v) Şahmar zülfü pərişanlar dolanır. (b) Gördüm gözəlliyin bizə bildirir: (q) Qaş oynayır, xəstə könlüm güldürür.(q) İşvəyi nazınnan adama öldürür, (q) Qəmzəsində nahaq qanlar dolanır. (b)
- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - (d) - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - (d) - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - (d) - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - (b)
Yüklə 0,89 Mb. Dostları ilə paylaş:
|