Microsoft Word Baba -edebiyyatda lirik nov doc
Yüklə 0,89 Mb. Pdf görüntüsü
|
48 (S.Vurğun)
Alovludur / əvvəlki tək. (8) Bilirəm ki, / deməyəcək (8) Bir sevgilim, / bir də Vətən (8) Şair, nə tez / qocaldın sən. (8) (S.Vurğun) Biz küləkdən / qanad alıb, (8) Fəsillərlə / hey ötüşdük. (8) (B.Vahabzadə) Bağban təzə / ağac əkər, (8) Bənna yeni / bina tikər. (8) Daşlarına / sığal çəkər, (8) Yaz yağışı / bu şəhərin. (8) (M.Arif) Neçə gündür / yazmamışam, (8) Sözlər qaçıb / dağa düzə. (8) Baxımsızlıq / olan zaman (8) Söz özü də / baxmır sözə. (8) (Ə.Kərim)
Qoşmalarda heca ölçüsü bir qayda olaraq on birlik say sistemindədir. Burada misraların hamısı eyni qayda ilə on bir hecaya ayrılır ki, bu da qoşmanın vəzn ölçüsünü təyin etmiş olur.
49 Gəlinin yaxası / polad iynəli, (11) Qızın yaxasıdır / çarpaz düyməli. (11) İkisin də gərək / gözəl öyməli, (11) Can qurban eylərəm / ikisinə də. (11) (M.P.Vaqif)
50 Atıb qar donunu / qış çəkiləndə, (11) Çılpaq budaqlardan / buz töküləndə. (11) Qızıl gözlərilə / bahar güləndə, (11) Sellər, sular kimi / çağlar meşələr. (11) (H.Arif)
Qəhrəmanlar /məzarına /əklil qoyaq, /gül səpək… (15) (Ə.Cəmil)
Artıq dediyimiz kimi, ədəbiyyatımızda iki hecalıdan tutmuş iyirmi hecalıya qədər şeir ölçüsünə rast gəlmək mümkündür. Şairlərimiz, demək olar ki, heca vəzninin bütün mümkün ölçülərindən istifadə etmişlər.
biri də bölgüdür. Şeirin hər misrası bərabər ölçüyə bölünməklə yanaşı, eyni zamanda daxili fasilələrə, pauzalara ayrılır. Həm də bu misradaxili pauzalar şeirin hər misrasında bərabər şəkildə paylanır. Yəni birinci misrada daxili fasilə neçə hecadan sonra baş vermişdirsə və təkrarlanırsa, sonrakı misralarda da həmin pauzalar bölgüsü proporsional surətdə davam edəcəkdir. Beləliklə, şeirin hər sətrinin bərabər şəkildə misradaxili fasilələrə ayrılaraq, ahəngdar surətdə proporsional bölünməsinə şeirin bölgüsü deyilir. Bölgü şeirə bir ahəngdarlıq, musiqilik və oynaqlıq verir. Məlumdur ki, nəsr əsərlərinin dilində fasilə yalnız cümlənin bitib tamamlanmasından sonra baş verir. Şeir qanunlarına görə isə göründüyü kimi, fasilə misranın bir neçə yerində baş verə bilər. O da qeyd olunmalıdır ki, hətta eyni ölçülü şeirlərdə belə misradaxili pauzalar müxtəlif ola bilər.
Məsələn, bayatılarda daxili bölgü – fasilənin müxtəlif növlərinə rast gəlirik. Əzizim, / qızaranda, 3+4=7 Dan yeri / qızaranda. 3+4=7 Analar / cavanlaşar, 3+4=7 Oğluna / qız alanda. 3+4=7
Yaxud: Mən bu bağa / gəlmişəm, 4+3=7 Yağa-yağa / gəlmişəm. 4+3=7 Götürmüşəm / dərdimi, 4+3=7 Ağlamağa / gəlmişəm. 4+3=7
On bir hecalı şeirlərdə bölgü sistemi müxtəlifdir: Vaqifəm, mən sənə / heyran olmuşam, 6+5=11 Qaşların yayına / qurban olmuşam. 6+5=11 Dərdindən didəsi / giryan olmuşam, 6+5=11 Qanlı yaşım kimi / çay ola bilməz. 6+5=11 (M.P.Vaqif)
Əyiləndə / göy yaylağa / buludlar. 4+4+3=11 Yel vurduqca / lələk-lələk / süzülür, 4+4+3=11 Hərdən sola, / hərdən sağa buludlar. 4+4+3=11 (H.Arif) On dördlik şeir ölçüsündə: Dil açanda ilk dəfə / «ana» söyləyirik biz, 7+7=14 «Ana dili» adlanır / bizim ilk dərsliyimiz. 7+7=14 İlk mahnımız laylanı / anamız öz südüylə 7+7=14 İçirik ruhumuza / bu dildə gilə-gilə. 7+7=14
52 (B.Vahabzadə) Dəniz nəğmə qədər xoş, / sular uşaq kimi şən, 7+7=14 Gegə dilsiz də olsa / dinir, danışır hərdən… 7+7=14 (Ə.Cəmil)
Şəhərimin gözəlləri / çələng taxdı başına. 8+7=15 (S.Rüstəm)
4+4+4+4=16 Qəlbi axar / sular kimi / təmizlərin / məftunuyam. 4+4+4+4=16 (S.Rüstəm)
quruluşunda əsas rol oynayır. Qafiyə – misraların sonunda sözlərin səs, şəkil, quruluş baxımından ahəngdar şəkildə tələffüz olunmasına deyilir. Şeirdə qafiyənin rolu əsasən belə səciyyələndirilir: «misraların sonunda və ya misra içində səscə bir-birinə uyğun, fonetik tərkibcə həmahəng və şeirə xüsusi gözəllik, ahəng, aydın forma verən sözlər. Şeirin məna və ahəngcə təşkilində qafiyə böyük rol oynayır». 1
Lakin şeirdə qafiyənin rolu burada deyilənlərdən də çoxdur. Qafiyə misranın sonunda gəlməklə, həm misraya, həm misranın daxil olduğu şeir bəndinə və hətta şeirin özünə belə ahəng və intonasiya ilə bir bağlılıq, tamlıq, bütövlük gətirir. Qafiyə şeirin oynaq və avazlığında da mühüm rol oy- nayır. Bununla belə, qafiyəyə formal poetik şərt kimi bax-
1 Ядябиййатшцнаслыг терминляри лцьяти. Бакы, 1988, с.45
53 maq düzgün olmaz. Qafiyə misranın sonunda mütləq qafiyə xatirinə işlədilə bilməz. Çünki qafiyə fikrə tabe tutulmazsa, orada formalizm yaranar. Belə şeirlərdə isə şair əsl mətləbdən uzaqlaşar və fikir dağınıqlığı yaranar. Əsl qafiyə isə sözlərin ahəngdar deyilməsindən başqa şeirdə fikrin ifadəsində, məzmun və formanın tamamlanmasında əsas funksiya daşıyır. Azərbaycan və dünya poeziyasında qafiyənin müxtəlif növlərinə rast gəlmək mümkündür. Poetik intonasiyanın vüsətinə, işlənmə tezliyinə, yerinə görə qafiyə şeirdə rəngarəng şəkildə işlədilir. Belə ki, şeirdə qafiyənin qüvvətli və zəif, kamil və tam, göz qafiyəsi, qulaq qafiyəsi, daxili qafiyə, cinas qafiyə və s. kimi növlərinə rast gəlirik. Qüvvətli qafiyə qurmaq sənətkarın istedadından, sənətkarlığından asılıdır. Şeir tarixində müxtəlif şairlər tərəfindən təkrar-təkrar, dəfələrlə işlədilən qafiyələr, şübhəsiz ki, zəif qafiyə hesab olunacaqdır. Müxtəlif sözlərin yaxınlığı, oxşarlığı ilə yaranan qafiyələr əlbəttə, oxucuya heç bir bədii-estetik zövq aşılamayacaq. Doğru qeyd olunduğu kimi, «oxucu üçün gözlənilməz və yeni olan qafiyələr söz sənətində hünər və şairanə, qüvvətli hesab edilir». 1
Qüvvətli qafiyə yaratmaq şair üçün ixtiraçılıqdır. Bu o deməkdir ki, sənətkar dil fondunun leksik potensialına yaxşı bələddir. Həqiqi şair sözlərin fonetik tərkibindən, qrammatik dəyişmələrdən, səs uyuşmalarından məharətlə istifadə etməklə oxucu üçün, həqiqətən, qüvvətli, gözlənilməz qafiyə qura bilir. Bu cəhətdən yanaşsaq, müasir şeir qafiyənin növləri, çalarları baxımından xeyli zənginləşmişdir. Doğru- dan da, indi «aman», «kaman», «yaman», «zaman» kimi
1 Мир Ъялал, П.Хялилов. Ядябиййатшцнаслыьын ясаслары. Бакы, Yüklə 0,89 Mb. Dostları ilə paylaş:
|