Microsoft Word Baba -edebiyyatda lirik nov doc
Yüklə 0,89 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Səri bəhri.
- AZƏRBAYCAN ŞEİRİNDƏ LİRİK NÖVÜN JANRLARI
96 Səri bəhri. Səri bəhri Azərbaycan əruzunda işlədilən 11-ci – son bəhrlərdən biridir. Səri sözünün mənası sürətli, tez deməkdir. Bu bəhr həm də Azərbaycan əruzunda işlədilən sadə bəhr hesab olunur. Əruzun nəzəriyyəçisi Ə.Cə- fərin fikrincə, Azərbaycan əruzunda səri bəhri 5 təfilə üzərində qurulmuş və iki növü ilə mövcuddur. Səri bəhrinin təfiləsi belədir: müftəilün müftəilün, fAilAt Andıra qalmış nə yaman səslənir! Söz deməyə vermir aman, səslənir! Ox atılır, sanki kaman səslənir! Sahəti-meydanda vurur tək səbir. M.Ə.Sabir
97
LİRİK NÖVÜN JANRLARI
Azərbaycan ədəbiyyatının şifahi və yazılı qolu lirik növün janrları baxımından çox zəngindir. Şifahi ədəbiyyatda lirik növün müxtəlif, çeşidli janrlarının yaranması, hər şeydən əvvəl, xalqımızın ulu əcdadlarının şifahi bədii təfəkkürünün zənginliyi ilə bağlıdır. Çünki hələ yazı olmadığı vaxtlarda belə qədim azərbaycanlılar müxtəlif mərasimlərlə, ayinlər və rituallarla əlaqədar olaraq söz düş- müş, mahnılar qoşmuşlar. Xalqın şifahi yaradıcılığının, bədii təfəkkürünün məhsulu olan bu sənət nümunələri ağızdan- ağıza, dildən-dilə keçərək daha da cilalanmış, bədii-poetik formaya düşmüş və bu günümüzə qədər gəlib çatmışdır. Lirik növün Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatında ən geniş yayılmış janrlarından biri bayatılardır. Bayatı – Azərbaycan, o sıradan bütün türkdilli xalqların şifahi ədəbiyyatında ən çox, ən geniş yayılmış şeir şəkillərindən biridir. Bu şeir forması türkdilli xalqların ədəbiyyatında dördlüklər kimi yaranmış və inkişaf etmişdir. Tədqiqatçılar göstərirlər ki, bayatılar sonralar türkdilli xalqların yazılı ədəbiyyatında yazılan rübai və tuyuqların da meydana gəlməsində mühüm rol oynamışdır. Prof. V.Və- liyev yazır: «Bayatı» sözünün izahı ona görə maraq doğurur ki, türkdilli xalqların söz yaradıcılığında dördlük şeir şəkli (bizim bayatılarımız kimi) olsa da, onlar bu mənzumələrə «Bayatı» demirlər (türkü, xoyirat, manı, aşulə, cınıq və s. ad- landırmışlar) ona görə də bu sözün meydana gəlmə tarixi və izahı haqqında Azərbaycan alimləri daha çox məqalə yazmış
98 və maraqlı mülahizələr irəli sürmüşlər» 1 . Prof. Ə.Mirəhmədov da Azərbaycan bayatıları ilə türkdilli xalqların şifahi ədəbiyyatında yaranan dördlüklərin forma və məzmunca eyni olduğunu göstərmişdir. Lakin onun yazdığı kimi, bu dördlüklər həmin xalqların ədəbiyyatında müxtəlif şəkildə adlandırılır. «Bayatıların nə zamandan yaranmağa başladığı məlum deyil. M.F.Körpülüzadə, Ə.Dəmirçizadə və başqa alimlər «bayatı» terminini də «varsağı», «əfşarı» kimi mənşəcə oğuz tayfalarının, yaxud Bayat qəbiləsinin adı ilə bağlı olduğunu qeyd edirlər. Ə.Abid bayatını Türkiyədəki «Mani», Krımdakı «Cınq», Kazandakı «Cır», Özbəkistandakı «Aşulə», Qırğızıstandakı «Qıyım öləng» və «Aysıpa»ya bərabər tutur» 2
Bayatı janrının etimologiyasından bəhs edən folklorşünaslar onu bilavasitə türkdilli xalqların oğuz qrupunun Bayat qəbiləsinin etno-psixoloji mənşəyi ilə izah edirlər. Odur ki, Azərbaycan bayatılarına ən yaxın və oxşar olan Kərkük bayatıları və ya xoriyatları hesab edilir. Bayatılar öz məzmunu, ideyası ilə bilavasitə xalqımızın etnoqrafiyası, soykökü, adət-ənənələri, milli psixologiyası, məişət tərzi ilə bağlıdır. Düzdür, Azərbaycan bayatılarının konkret olaraq hansı yüzilliklərdən yarandığını, sonralar yazıya alındığını təxmin etmək mümkün deyildir. Lakin deyə bilərik ki, xalqımızın tarixən keçib gəldiyi minilliklərin hadisələri, tarixi hadisələr, ictimai-siyasi olaylar, mərasimlər,
1 Вагиф Вялийев. Азярбайъан фолклору, «Маариф» няшриййаты, Бакы, 1985, сящ. 124. 2 Ядябиййатшцнаслыг терминляри лцьяти (тяртиб едяни: Я.Мирящмядов), Бакы, «Маариф» няшриййаты, 1988, сящ. 22.
99 rituallar bayatılarımızda özünün lakonik bədii əksini tapmışdır. Bununla bərabər, bir sıra bayatıların məzmun və mündəricəsinə görə hansı dövrlərdə yazıldığını asanlıqla müəyyən etmək olur. Məsələn: Apardı tatar məni, Qul eylər, satar məni. Vəfalı dostum olsa, Axtarıb tapar məni.
Bu bayatının məzmunundan göründüyü kimi, o, orta yüzilliklərin tarixi hadisələri ilə əlaqədar – monqol-tatarların Azərbaycana hücumu dövründə, onların zülmünə, törətdikləri vəhşiliklərə etiraz kimi yaranmışdır. Folklor nümunələrinin tarixə «yol yoldaşlığı etməsi» fikrində bir həqiqət vardır. Təsadüfi deyildir ki, bir sıra şifahi xalq ədəbiyyatı nümunələrinin məzmunu, ideyası əsasında onların qələmə alındığı yüzilliyi təyin etmək mümkündür. Aşağıdakı bayatılara diqqət edək:
Yüklə 0,89 Mb. Dostları ilə paylaş:
|