40
müxtəlifliyinə, sahə və ərazi xüsusiyyətlərinə, tikilən obyektlərin fərqli olmasına və
maliyyələşmə mənbələrinə görə fərqləndirilir.
Kapital qoyuluşlarının maliyyələşmə mənbələri iki əsas xüsusiyyətinə görə
fərqləndirilir:
1. Vəsaitin qaytarılmaması (maliyyələşmə) şərti ilə verilməsi.
2. Vəsaitin qaytarılması şərti ilə (kreditləşmə) verilməsi.
Vəsaitlərin qaytarılmamaq
şərti
ilə istifadəsi dedikdə kapital qoyuluşunun büdcə
vəsaiti,
investorların
öz vəsaiti
,
cəlb
olunmuş vəsaitlər və
büdcədən kənar fondların
vəsaitləri hesabına aparılması
başa düşülür.
Vəsaitin qaytarılmaq
şərti
ilə
verilməsi və
ya kreditləmə dedikdə
-
borca verilmiş
vəsaitin
müəyyən tarixdə
və
məbləğdə qaytarılmasını
əvvəlcədən
müəyyənlədirilməsi
başa düşülür.
Bazar iqtisadiyyatı
şəraitində
kapital qoyuluşunun uzun müddətli
kreditləşmə
qaydasında
yerinə yetiri
lm
əsi
daha məqsədəuyğun hesab edilir. Kreditləşmə
prinsipləri
, borc
alanın
məsuliyyətini
artırır. Borc alan
hər
an
borcun, borca
görə
faizlərin
müəyyən olunmuş
vaxtlarda
qaytarılması ilə
yanaşı
,
borc
vəsaitdən
mənfəət
əldə etmək
haqqında fikirləşir.
Dövlət kapital qoyuluşunun maliyyələşmə mənbələri içərisində büdcədən
maliyyələşmə aparıcı rol
oynayır. Bu
əsasən
qeyri-istehsal
xarekterli obyektlərin
maliyyələşdirilməsində daha qabarıq nəzərə
çarpır.
Kapital
qoyuluşunun
sahə
quruluşu dedikə
vəsaitin makro və
mikro iqtisadi
sahələr arasında
bölgüsü
və
onun ümumi
yekunda xüsusi çəkisi
-
payı
nəzərdə
tutulur.
Bu halda
elə
etmək
lazımdır
ki,
kapital qoyuluşunun
əsas
hissəsi aparıcı
sahələrin
inkişafında istifadə
olunsun
ki
,
buna
əsasən
də
digər
sahələrin
inkişafını təmin
etmək
mümkün
olsun.
Kapital
qoyuluşunun ə
razi quru
lu
şu
dedikdə
vəsaitin
iqtisadi rayonlar üzrə
bölgüsü
və
bunun ümumi
yekunda xüsusi çəkisi
-
payı başa düşülür.
Kapital
qoyuluşunun texnoloji
quruluşu
dedikdə
vəsaitin
tərkibində tikinti
quraşdırma işlərinin, avadanlığın və
s. xərclərin xüsusi çəkisi
-
payı başa düşülür
ki
,
bu da vəsaitin
yeni tikintiyə və
mövcud
obyektlərdə yenidənqurma və genişləndirmə
işinə
xərclənmə
nisbətini müəyyən
edir.
Kapital
qoyuluşunun təkrar istehsal quruluşu dedikdə -
ayrılmış vəsaitin yeni
tikintiyə
və
mövcud
obyektlərdə yenidən
qurma
və
g
enişləndirmə
məqsədlərinə
yönəldilməgsi
başa düşülür.
Yeni obyektlərin
tikintisi
,
mövcud
obyektlərin yenidən
qurma
,
genişləndirmə və
modernləşdirilməsi ilə əl
aqədar
işlər təsdiq
olunmuş
layihə
-
smeta
sənədləri
əsasında
həyata keçirilir.
Layihə smeta sənədlərinin
tərtibi
və maliyyələşdirilməsi kapital
41
qoyuluşunun maliyyələşdirilməsinin tərkib hissəsidir. Kapital qoyuluşunun
proqnozları
və
planına
təsdiq edilmiş
layihə
-
smeta sənədi olan obyektlər
daxil
edib
bilər.
Layihələr
bir tipli
və
fərdi ola bilər
və
müvafiq qaydada təsdiq
edilməlidir.
Layihə smeta sənədləri
üzrə
səmərəli
layihə-variantlarının müqayisəsindən
sonra
daha
ucuz
variant seçim yolu
ilə müəyyən
edilir. Nəticədə
daha ucuz başa
gələn variant
seçilərək
tikintisinə başlanır.
Banklar tərəfindən
kapital qoyuluşunun maliyyələşdirilməsi müxtəlif
forma və
ardıcılıqla aparılır.
Bu
zaman mülkiyyət forması
,
maliyyələşmə mənbələri nəzərə
alınmaqla
həyata keçirilir.
Yerinə yetirilən işlərin böyük əksəriyyəti podrat üsulu ilə -yəni ixtisaslaşdırılmış
tikiniti quraşdırma təşkilatarı vasitəsi ilə aparılır. Sifarişçi təşkilat podratcı təşkilatla
"podrat müqaviləsi" bağlayır. Müqaviləyə əsasən sifarişçi təşkilat layihə smeta
sənədinin bir nüsxəsini podratcıya təqdim edərək, obyektin tikiləcəyi sahələrin
icazəsini təmin etməlidir.
Nisbətən sadə və kiçik obyektlərin tikintisi təsərrüfat üsulunda yerinə yetirilə
bilər. Bu halda daim fəaliyyətdə olan podratcı təşkilat dəvət edilmədən, işləri sifarişçi
təkilat öz gücü ilə yerinə yetirir.
Bazar iqtisadiyyatı şəraitndə kapital qoyuluşunun maliyyələşdirilməsində uzun
müddətli kreditin rolu artmagdadır. Kommersiya bankları uzun müddətli krediti öz
vəsaitləri və cəlb etdikləri vəsait hesabına verirlər.
Uzun müddətli kreditləşmənin rəsmiləşdirilməsi kommersiya bankı tərəfindən
müvafiq sənədləri aldıqdan sonra mümkün olur. Bu sənədlər əsasında bank ilə müştəri
arasında kredit müqaviləsi bağlanılır.
Müasir şəraitdə kapital qoyuluşunun iqtisadi səmərəliliyi müstəsna əhəmiyyət
kimi qeyd olunmalıdır.
Kapital qoyuluşunun səmərəliliyi əldə edilmiş gəlirin istifadə olunan kapital
qoyuluşuna nisbəti kimi müəyyən edilir.
Tikintinin aparılma formaları
Podrat üsulu
Təsərrüfat üsulu
G
S
üm
=
Kq