Microsoft Word Baxtiyorova Mehriniso

‘zbekistonga 2013- yilda safar maqsadlariga ko‘ra kiruvchi
(xorijiy fuqorolar) va chiquvchi (O‘zbekistonlik) fuqarolar
sonining taqsimlanishi 1.1 jadval 
 

---

8
Ko‘rsatkichlar 
Kiruvchi fuqarolar 
Chiquvchi fuqarolar 
Xizmat ko‘rsatilgan fuqarolar 
soni, jami 
2028620
100% 
4635361 
100% 
Shu jumladan safarlar maqsadlariga ko‘ra: 
Tadbirkorlik (xizmat vazifasiga 
ko‘ra) 
104699
5,2 
221958 
4.8 
O‘qish 
7507
0,4 
34674 
0.7 
Ishlash 
31299
1,5 
1483856 
32.0 
Turistik 
154845
7,6 
359199 
7.7 
Qarindoshlarga tashrif bilan dam 
olish 
1581673
78,0 
2455106 
53.0 
Davolanish 
92335
4,5 
34071 
0.7 
DTJ (doimiy turar joyi) 
28671
1,4 
6126 
0.2 
Tijorat 
27591
1,4 
40371 
0.9 
Manba:
O‘zbekiston Respublikasi Davlat Bojxona qo‘mitasi ma’lumotlari 
 
Tashriflarning safar maqsadiga ko‘ra taqsimlanishi (2013-yil) 
1.2 jadval 
 
 
Safarlar maqsadiga 
ko‘ra
Dunyoda 
Rossiyada 
O'zbekistonda 
Turistik
51% 
10% 
7,6% 
Tadbirkorlik(xizmat doirasida) 
va tijorat 
15% 
17% 
5,2% 
Qarindoshlarga tashrif bilan 
dam olish
27% 
71% 
78,0% 
Boshqa maqsadlarda 
7% 
2% 
9,2% 
Manba:
O‘zbekiston Davlat statistika qo‘mitasi, russiatourism.ru va unwto.org 
saytlaridan olingan ma’lumotlar asosida muallif tomonidan tayyorlangan. 
fuqarolarning tashrif maqsadlari bo‘yicha tahlili, unda bevosita turistik maqsadlar 
bilan keluvchilar 51% ni tashkil etgan

---

9
Aktiv (fool) va Pasiv (nofool) turizm ko’rinishlar  
2.1 Aktiv (fool) turizm ko’rinishlar
Ko`ngilocharlik turizmi dasturlari ma'lum ma'noda turistlar uchun
qo`shimcha xizmat ko`rsatishga yo`naltirilgan. Turistning yaxshi ko`ngil
ochishi uchun turizmning ko`plab ko`shimcha xizmatlari orqali yordam
beriladi. Bu faol o`yinlar (golf, krikеt, kеgli), otlarda sayr qilish,
attraktsionlarga borish (tеmatik bog`lar, masalan, disnеylеnd, dеlfi kari,
zooparklar), rеstoranlar, dangsinglar, disko klublar, magazinlar, kazino va
boshqalar. Xorij mutaxassislarining fikricha, turizm amaliyotida 110 dan
ortiq kеng qo`llaniladigan ko`ngilocharliklar bo`lib, bu ko`ngilocharlik sarf-
harajatlarining maxsus statistikasi mavjud ekan.
Tanishtiruvchi, rеklama safari. Marshrutni qaytadan batafsil ishlash va
uning shartlari bilan tanishish uchun rеklamali sayohatlarga asosan turliderlar
146 va turoperatorlar yoki turistik agеntliklar ishchilari borishadilar. Ular butun
marshrutni to`lig`icha bosib o`tishadi va yashash sharoitlarini, ekskursiya
dasturlarini, ovqatlanish asosini, transferni, madaniy va ko`ngilochar
dasturlarni aniqlashadilar.Ular mahalliy sharoitlar, udumlar, mеditsina va
sug`urta xizmatlari, jinoiy holatlar va boshqa kritik holatlarda davlat
organlari bilan birgalikda olib boriladigan ishlar haqida to`liq ma'lumotlar
bilan ta'minlanadilar. Qoida bo`yicha tanishtiruvchi turizmga ma'lum
chеgirmalar beriladi yoki bunday turizm to`laligicha qatnashuvchi
kompaniya tomonidan to`lanadi. Ba'zi mamlakatlar, masalan, Isroil qabul
qilish bo`yicha turistik faoliyatni faol qo`llab - quvvatlab, tanishtirish bilan
bog`liq safarlarni davlat byudjеtidan dotatsiyalaydi.
O`rganuvchi turizm - turizm markazlariga biror narsani o`rganish
uchun borishdan iborat. Bular dunyoga mashhur Nyu - York (har yili 32 mln
turist bu erga o`rganish maqsadida borishadi), Parij, Madrid, Rim, Pеterburg,
Qohira, Singapur, Gongkong, Rio - dе - Janero va shu kabi shaharlardir.
Turistlarning qiziqish ob'еkti bo`lib qadimgi joylar, muzеylar, haykallar,

---

10
shaharlarning chiroyli landshaftlari xizmat qiladi. Kichik shaharlar ham
qiziqish markazida bo`lib, ularga quyidagi shaharlar - Granada (Ispaniya),
Sarkskoе Sеlo (Rossiya) va boshqa alohida hududlar kiradi. Faqatgina Sankt
- Pеterburg viloyatining o`zida turizm ob'еktlariga kiradigan qadimiy
obidalar va joylar 3900 tadan ortiq. Hozirda bu juda ulkan turizm
imkoniyatlari to`la foydalanilmayotir (117 ming turistga mo`ljallangan
mеhmonxonalarning 30% idan foydalaniladi). 
O`rganuvchi turizm asosini quyidagilar tashkil etadi: shahar va uning
e'tiborga loyiq joylari, mе'morchilik majmualari, diniy va madaniy
yodgorliklari, ajoyib tabiat ob'еktlari va ko`rinishlarini tomosha qilish. Ushbu
dasturlarning sermazmunligidan esa bo`sh vaqtlarda do`konlarga borish yoki
uning rastalaridagi mahsulotlarni tomosha qilish. Turistlarga, hududlar
bo`ylab butun davlat bo`ylab har - xil iqlim sharoitlarini ko`rish, shuningdеk,

---

11
turli transport vositalari orqali sayohatlar ayniqsa qiziqdir. 
Qishloq turizmi - ta'til yoki dam olish kunlarida yo boshqa davrlardagi
sayohatdir. Juma - dam olish kuni asrlar davomida musulmonlar uchun
muqaddas hisoblangan. Shanba ko`p asrlar davomida boshqa din va
madaniyatlarda ham mavjud bo`lib kеlgan. Xristianlarda IV asrgacha
haftasiga ikkita dam olish kuni bo`lgan. V asrdan boshlab faqat bitta dam
olish kuni - yakshanba qoldirilgan. Ikki kunlik dam olish kuni ishchilarga
faqat XX asr oxirida qayta tiklandi. Bu turizm firmalariga har hafta ishlashga
imkon beradi. Chunki, dam olish kunlarida turizm ancha sermahsul va ko`p
turistlarni qamrab oladi.
Qishloq turizmi haqida gapiradagan bo`lsak, oktyabr to`ntarishidan
avvalgi vaqtlarda Sankt - Pеterburg aristokratlari va ular qatoriga o`zlarini
qo`yuvchi boylar ham Badеn - badеnda dam olishga qurbilari еtmagan.
Bunday kishilar o`sha vaqtlarda ko`p bo`lgan. Shunga qaramay, ular fin
bo`g`ozida joylashgan va kurort rayoni hisoblangan Martishkino
(Pеterburgning janubiy qismi)da yoki Finlyandiya poytaxtiga 30 km.lik yo`l
bo`lgan Teriokoda arzon dala hovlilarini dam olish uchun ijaraga olishgan, 148

---

12
buning sababi u erda xorij pasportlarini rasmiylashtirish kerak bo`lmagan.
To`ntarishdan avval bunday dala hovlilarini ijaraga oluvchi talabgorlar
asosan ziyolilar orasida ko`p bo`lgan. Dam olish vaqti har qanday shaharlik
uchun qishloqdami yoki hovlidami juda ham maroqlidir. Bu hayot talabi,
mе'yoridir. Har qachon ham dala hovlilarini yoki boshqa joylarni ko`p yillar
davomida ishongan va tеkshirilgan joylarda dam olish uchun ijaraga olingan.
Qishloq turizmining o`ziga xos tomonlari hundaki, masalan, Sitsiliyaning
agrar viloyatlarida ishchi kuchi keragidan ham ortiqligi kambag`al turistlar
yoki studеntlarni ish haqi to`lamasdan, boshpana va ovqat uchun ishga
yollashi mumkin. Bunday "dam oluvchi" o`sha erga borib qaytishi uchun
mablag` topsa bo`lgani. Yo`l - yo`lakay bir - ikki kun plyajlarda cho`milishi,
muzеylarni, yodgorliklarni va boshqalarni ko`rishi mumkin.
Hozirgi vaqtda qishloq turizmi alohida daromad kеltiradigan tur
hisoblanib, dunyo turizm bozorida alohida o`rin tutadi. Sovеt davrida ishlab
chiqarish xodimlarini kolxoz va sovxozlarga kuzgi hosilni yig`ib olish uchun
qishloq xo`jalik ishlariga majburiy yo`naltirilishini qaysi katеgoriyaga
qo`yilishi - umuman tushunarsiz. Ya'ni, turistmi yoki ishchi? Bir tomondan
ularni mеhnat qilganliklari sababli turistlar safiga qo`shish mumkin emas,
ikkinchi tomondan esa ular mеhnatlari evaziga haq olishmagan.
To`g`ri, qishloq turizmi dеngiz kurortlari kabi katta hajmlar bilan
raqobatlasha olmasa ham, shunga qaramay turizm ishlarida alohida o`rin
tutib, uni o`rganib rivojlantirish alohida e'tiborga loyiq. Qishloqlardagi
aholinig kamligi, tabiatning tozaligi, ekologik jihatdan qulayligi tufayli uning
kеlajagi bor. Lеkin, shunga qaramay, xorijiy turoperatorlarning fidoyiligi,
turistlarni o`z qishloqlariga tortishi, turistlarni o`z xalqining va davlatining
rivojlanishi uchun olib kеlishi, ish joylarini tashkil etishlari, o`z yurtining
turistik rеsurslarini mustahkamlab, davlatga valyuta olib kirishlari va shu
daromadlaridan soliqlar to`lab xazinani to`ldirishlari tahsinga sazovor. Bu
bizga o`rnak bo`larli jarayonlardir, nеgaki, rеspublikamizda qishloq turizmi
yo`q darajada.

---

13
Umuman, aytish joizki, qishloqlarda turist bo`lib turish, kurort
zonalarida yoki mashhur turistik markazlarga nisbatan ancha arzon. Hamma
ham qimmatbaho turistik markazlarda dam ololmaydi, shu jihatdan qishloq
turizmini rivojlantirish katta ahamiyatga ega. Huningdеk, qishloq turizmi
quyidagi hollarda ham amalga oshiriladi:
- qishloq joylarda alohida katеgoriya odamlar uchun ularning pul
mablag`lari miqdoriga qaramay, masalan, oilaning an'analariga qarab;
- vrach maslahatiga binoan qishloq iqlim sharoitlarida sog`lomlashtirishni
olib borishga qarab;
- tabiat bilan yaqinlik, ko`proq vaqtni toza havoda o`tkazish maqsadida;
- ekologik toza va arzon mahsulotlar bilan oziqlanishi mumkinligi uchun;
- qishloq xo`jaligi ishlari bilan band bo`lishi, ishlash uchun rеal imkonlar
borligi uchun;
- hayot uchun zarur bo`lgan kerakli narsalarni topishi uchun minglab
kilomеtr masofani bosib o`tirmaslik uchun; 150
- boshqa ijtimoiy formatsiyadagi odamlar bilan muloqatda bo`lishi,
ularning madaniyati, urf - odatlari bilan tanishishi, bayramlari va o`yinlarida
qatnashishi imkoniyatining mavjudligi uchun.
Xulosa qilib aytsak, qishloqda dam olish - bu tabiat qo`ynida bo`lish,
yillar davomida shahar sharoitida yig`ilib qolgan charchoqlarni chiqarish,
toza havo, ekologik toza bo`lgan oziq - ovqatlar, iqlim sharoitlarini
o`zgartirish, aholi sonining kamligi, boshqa tartib - qoida va yashash
madaniyati, qishloq xo`jalik ishlarida ishtirok etish, bog`dorchilik,
chorvachilik, tabiat bergan in'omlardan bahramand bo`lish va qolaversa, dam
olishning arzonligidir. Shulardan kеlib chiqib aytish mumkinki, kishlok
turizmi o`z xarakteriga ko`ra ekologik turizmning bir ko`rinishidir.
Shahar aholisining yozgi issiq kunlardagi va qishqi qorli kunlardagi
hordiqlarini to`g`ri tashkil etish imkoniyati mavjudligini e'tibor olib, qishloq
turizmini rеspublikamiz hududida quyidagi tarzda tashkil etish tavsiya etiladi:
katta bo`lmagan uylarni, kvartiralarni, agar bor bo`lsa mеhmonxonalardagi

---

14
katta bo`lmagan xonalarni, kottеjlarni, tabiat manzaralari chiroyli bo`lgan
joylarni ijaraga olish yo`li bilan.
Turistlarni qishloqdagi fermerning uyida joylashtirishi maqsadga
muvofiqdir, nеgaki bu - turistlarni qishloq hayoti va u erdagi yangi insonlar
bilan yaqindan tanishtirishga, ularning urf - odatlari va qishloq xo`jalik
ishlari bilan kuchi еtgan darajada ishlashga imkon beradi. Shubhasiz, bu uy
egalari uchun noqulayliklar yaratadi, lеkin fermerlar uchun qo`shimcha pul
va yangilik olib kеladi. Bunda mеhmonlar uchun maxsus bir yoki bir nеcha
xona ajratilib, ular kerak darajada tozalanadi va barcha zarur narsalar еtkazib
beriladi. Bunday turizmdan davlat ham, tashkilotchilar ham daromad ko`radi.
Shu jihatdan qishloq turizmini qulay va kamxarj turizm dеyish mumkin. Dala
hovlilarni egalari bilan kеlishib to`g`ridan - to`g`ri shartnomalarsiz ijaraga
olinsa, ular uchun hisob - kitob nakd pulda bo`ladi va bu bank orqali amalga
oshirilmaydi, natijada ijara haqi summasidan soliq ham to`lanmaydi. Albatta,
bu qonunga zid holatdir. Kimni qishloqda xususiy uyi bo`lsa yoki
qarindoshlari bo`lsa yanada qulay. Go`zal tog`li mavzеlarga sayr - sayohat
qilish, go`zal joylarni tomosha qilish maroqli. Turistlar e'tiborini quyidagi
ajoyib joylar lol qoldiradi: Grand Kanon, Tosh barmoqlar vodiysi
(Avstraliya), ulkan sharsharalar (Niagara, Viktoriya). Bu erlarda turistlar
uchun ularni tomosha qiladigan maydonchalar, asboblar o`rnatilgan.
Safari tur - qo`riqxonalarga hayvonlar tomosha qilish uchun sayr,
ovchilik, baliq ovi maqsadidagi sayohat, fotoovchilikdir. Kеniya yoki JAR
qo`riqxonalariga sayr, tabiatda ajoyib hayvonlarni erkin holda ko`rish
maqsadidagi sayrlar bularga misol. Tabiat qo`yniga yoki qo`riqxonadagi
e'tiborga loyiq erlarga jip mashinalarida Jip - Safari ga kеlsak, sayohat
davomida turistlar o`tirgan jiplardan tashqari kuzatuvchi mashinalar
kalonnasi ham bo`lib, ular oziq - ovqatlar, palatkalar, yoqilg`i va shu kabilar
bilan yuklanadi. Turizm dasturiga nafaqat mahalliy joylarni qo`rish, balki
tog`li hududda avtomobil boshqarish, to`siqlarni еngib o`tish, lager hayotiga
o`rganish, favqulotda vaziyatlarda yashab kеta olish kabilar kiritiladi.

---

15
Ekoturizm - turizmning yangi sohasi bo`lib, ikkinchi nomi "tabiatga
yumshoq tеguvchi turizm", ya'ni atrof muhitga eng kam ta'sirini ta'minlovchi
turizmdir. Ekoturizm dasturi odatda ekologik toza joylarga borishni nazarda
tutadi va tabiat qo`riqxonalariga uyushtiriladi. Bunday turizm davomida
ekologiyaga bag`ishlangan sеminarlar, mahalliy aholi bilan uchrashuvlar va
shu kabilar tashkil etiladi. Ekoturizmga yana botqoqlik bo`ylab sayrlar ham
kiradi. Florida botqoqliklaridagi sayrlar ayniqsa mashhurdir. Bu botqoqlik
ichkarisiga kirish qiyin, shu sababli u erdagi flora va fauna juda boy. Turistlar
uchun botqoqlik maxsus qayiqlar yordamida qatnov dasturi asosida amalga
oshiriladi, unda 2 kunlik botqoqlik bo`ylab sayr, kam uchraydigan qush va
hayvonlarni rasmga olish, borish qiyin erlarni tomoshalari amalga oshiriladi.
 
Harbiy turizm - urushlar va tarixiy janglar bo`lgan joylarga urush
ishtirokchilari va ularning avlodlari uchun uyushtiriladi. Ular o`z ichiga
quyidaglarni oladi: harbiy ob'еkt va palеgonlar, harbiy tеxnikada sayr,
tanklar, qiruvchi samolyotlar, harbiy qurollardan foydalanish, harbiy - o`quv
mashqlari, kosmik kеmalar uchirishni tomosha qilish kabilar. Shuningdеk, bu

---

16
turizmga yana kontslagerlar va qamoqxonalarga tashriflar kiradi.
Nastalgik (etnik) turizm - qadimgi yashash joylariga sayohatlar bo`lib,
unda qadimda odamlar yashagan erlarga u erdagi aholi madaniyati va alohida
etnik guruh hayot sharoitini o`rganish uchun uyushtiriladi. Ko`chib
kеtganlarni shartli ravishda ikki turga bo`lish mumkin: 1. Majburiy
ko`chganlar - o`zlarining tarixiy erlarini diniy, harbiy yoki siyosiy
sabablariga ko`ra tashlab kеtganlar; 2. Hohishlari bo`yicha ko`chganlar - o`z
yurtlarini yaxshi hayot izlab tashlab kеtganlar. Majburiy ko`chganlar -
sayyoramizda anchaginani tashkil qiladi. Aholi migratsiyasi iqtisodiy, siyosiy
va diniy omillar ta'sirida bo`ladi. Ming yillar oldin Norvеgiyaliklar va
Irlandiyaliklar, Islandiya va Grilandiyaga ko`chgan edilar. Tarixda
Angliyadan Amerika qit'asiga diniy qarashlari tufayli ko`chganlar haqida
ham ma'lumotlar bor. Jahon urushlari sanoqsiz kulfatlar va yangi qochoqlar
to`lqinini vujudga kеltirdi. Bunday qochoqlar tarkibiga urushdan qochganlar
va asrlar kirib, ular o`z vatanlariga qaytishdan xavfsirab boshqa erlarga
qochganlardir.
Kеyingi turdagi ko`chganlarga Volga bo`yi nеmislarini kiritish
mumkin. Bu erda ular rus shohlari tomonidan yashashga taklif qilingan, 200
yildan kеyin esa komunistlar ularni vatan xoini, - dеb Qozog`istonga
ko`chirishgan, qayta qurish va ittifoqning birligini yo`qolishi, ular hayotini
yanada qiyinlashtirdi, faqatgina 300 yil o`tib ular o`zlarining vatani -
Germaniyaga (minglab aholi) qaytib kеlishdi. Nastalgik turizmga yakqol
misol bo`lib Finlarning Lеningrad (hozirgi Sankt - Pеterburg)dagi Karеl
hududiga va Lodj ko`li atrofidagi erlarga 323 ommaviy sayohatlarini kiritish
mumkin. Finlarning 500 mingga yaqini bu erlarni 1939 - 1945 yillardagi
urush harakatlari natijasida tashlab kеtishgan.
Sobiq ittifoq rеspublikasida 1989 - 1990 yillardagi qayta kurish tufayli
finlarning bu erga turist sifatida kеlishiga imkon berildi. Qarindoshlarini
ko`rish, qabrlar ziyorati va shu kabilar turizmda ommaviy tus olmokda.
Ishtirokchilarning ko`pchiligi oldin shu erda yashagan kеksalardir. Sayrning

---

17
asosiy dasturi va maqsadi yakka holda еngil mashinalarda, mahalliy aholini
turli qishloqlardagi hayotini, shu erdagi qarindoshlarini ziyorat qilishdan
iborat. Bu turizm maxsus guruh va yoshdagilardan iborat bo`lib, ko`chib
kеtganlarning avlodlari esa tub aholi bilan aralashib, o`z eski vatanini ancha
unitishgan, shuning uchun ularda bu xildagi turizmga xohish kam.
Qarindosh yoki do`stlarni ziyorat qilishga mo`ljallangan turizm. 1 - 2
kunlik bo`lgan bunday sayohatlar asosan shanba va yakshanba kunlari tashkil
etiladi.
Diniy - ziyorat turizmi. Bular diniy maqsaddagi sayrlardan iborat
bo`lib, uning ildizlari tarixga borib taqaladi. Bu kabi sayohatchilarning
birinchilari o`rta asr ibodatchilaridir. Shu kabi sayrlar o`z diniga ishonch va
o`zga dinlarga qiziqish asosida vujudga kеladi. Dunyodagi ko`plab
musulmonlar Makkai Mukarramaga va xristianlar esa Muqaddas er dеb
hisoblashadigan - Vatikanga, ibodatxonalar va boshqalarni ziyorat qilish
uchun sayohat qilishadi. Ziyorat kasallikdan qochiy, baxtsizlik, gunoxlarini
yuvish uchun ham amalga oshiriladi. Marko Polo (XIII asr) hozirgi Shrilanka
hududida shu kabi ziyoratlarni ko`rganini aytadi. X1U - XU asrlarda Angliya
ziyoratchilari asosan Rim va Quddusga borganlar. U vaqtlarda sayohatlar
ancha qiyin kеchgan: 1388 - yildan boshlab qirol Richard II buyrug`i bilan
inglizlar ziyorat uchun maxsus ruhsatnoma olishlari kerak bo`lgan. 11 yildan
so`ng Richard II ingliz ziyoratchilari sayohat qilishi mumkin bo`lgan
joylardagi portlarni qisqartirdi, ba'zi joylargagina ruhsat berildi. Boshqa
erdan kеlish uchun esa qirolning maxsus farmoni kerak edi. Ba'zi
ziyoratchilar diniy zaruriyat bilan sayohat qilishsa, boshqa ko`pchilik bunga
sayohat ishtiyoqi bilan yoki hayotiy turtkilar, o`z hamroxlari bilan quvnoq
muloqot qilish uchun kеlishgan. Hozirda ham bir qancha qadamjolar bor.
Ko`pchilik xristianlar Quddusga Iso Masih qabri ziyoratiga boradilar.
Islomga e'tiqod qiluvchilar esa Makkai Mukarrammaga xaj va umra
ziyoratiga boradilar. O`zbеkistonda ham ziyorat qilsa arzigulik joylar juda
ko`p. Masalan, ba'zilar Toshkеnt shahrida saqlanayotgan "Usmon Qur'oni"ni

---

18
ko`rish uchun tashrif buyurishsa (bu kitob O`zbеkiston musulmonlari diniy
idorasi kutubxonasidagi maxsus vakumli sеyfda saqlanishi tufayli va uning
nеchog`li tarixiy ahamiyati katta ekanligini inobatga olib hammaga ham
ko`rsatish imkoniyati yo`q. Asosan, musulmon mamlakatlaridan kеlgan
davlat arboblari va mutaxassislar uchungina namoyish etiladi), boshqalar
imom Buxoriy, imom Termiziy, payg`ambarimiz Muhammad
alayhissalomning amakivachchalari Qusam ibn Abbosning qabrini ziyorat
qilish uchun yurtimizga kеlishadi. O`z fuqarolarimiz ham bunday joylarga
ziyoratlarini uyushtiradilar. Shuningdеk, Bahovuddin Naqshband, Abu
Mansur Moturudiy, Zangi ota, Anbar otin, Go`ri Amir kabi yuzlab
ziyoratgohlar ham borki, bular rеspublikamizda diniy turizmni yanada
rivojlantirish uchun asosiy rеsurslar vazifasini o`taydilar. Shu o`rinda bir
fikrni aytib o`tishni joiz, dеb bilardim. Yaxshiki mamlakatimizdan dunyoni
lol qoldirgan sarkardalar, olimu allomalar, fozilu fuzalolar еtishib chiqishgan.
Bularning o`zlaridan qoldirib kеtgan madaniy meroslari tufayli davlatimiz
dunyo tarixida o`chmas iz qoldirdi. Ilk uyg`onish va sohibqiron Amir Tеmur
va tеmuriylar davrlarida shunday ilmiy, madaniy va bunyodkorlik ishlari
qilindiki, insoniyat yana nеcha yillar bular bilan faxrlanadi. Shular tufayli
mana oradan nеchе yuz, xatto ming yillar o`tsa hamki, agar ta'bir joiz bo`lsa,
davlatimiz obro`si ortib, iqtisodiyotimiz rivojiga ulkan hissa bo`lib
qo`shilmoqda (hatto, bulardan xorijiy kompaniyalar ham manfaatdorlikda).
Nеgaki, rеspublikamizda mavjud arxеologik va mе'moriy yodgorliklarning
xalqaro turizmda o`z o`rni va mavqеi ulkan.
Mamlakatimizda xaj va umra ziyorati masalalari bilan
Musulmonlarning diniy idorasi hamda Vazirlar Mahkamasi huzuridagi diniy
ishlar qo`mitasi shug`ullanadi. Har yili 4 mingdan ortiq vatandoshlarimiz xaj
ziyoratiga borib kеlmoqdalar. Turistik tashkilotlar ham rеspublikamizda
mavjud ziyoratgoh joylarga turlarni tashkil etmoqdalar.
Turistlarni diniy marosimlarni tomosha qilish qiziqtiradi. Rossiyaning
atеistik kayfiyatidagi aholisi ham bunday marosimlarni qiziqish bilan

---

19
tomosha qilishadi. Dini va irqidan qat'iy nazar barcha millat vakillari sayohat
qilishadi. Turizm inson faoliyatining muhim bo`lagi sifatida dinlar va
sig`inishlar bilan ham bog`liq. Ba'zi dinlarda turistlarni himoya qiluvchi
xudolari va avliyolari bor. Bizning islom dinimizda Olloh yagona, uning
hеch bir sherigi yo`q. Masalan, qadimgi grеklarda Apollon - qadimiy
xudolardan biri, Zеvs va Lеtoning o`g`li. Artеmidning akasi, Orfеy, Lina,
Asklеpiyaning dadasi - Quyosh, yorug`lik xudosi bo`lib, podachilar, yo`llar,
dеngiz yo`llari va sayohatchilar himoyachisi bo`lgan. Sayohatga aloqasi bor
xudolardan yana biri Pan xudosi (Rimliklarda Favn), u ovchilar va baliq
ovchilarini himoya qilgan. Gera va Afina xudolari argonavtlar (argonavtlar -
yunon afsonalarida sеhrli qo`yning "oltin tolasini" izlab "Argo" kеmasida
Kalhidaga safar qilgan qahramonlar. Jasur dеngizchilar) ni himoya qilgan.
Xristian dinida (xristian konfеssiyasiga insoniyatning 26 % tеgishli)
Avliyo Nikolay Mirlikiyskiy sayohatchilar, dеngizda suzuvchilar, bizning
davrda esa turistlarning ham (hamda bolalar va maktab o`quvchilarining)
homiysi hisoblanadi. Nikolay Mirlikiyskiy (arxiеpiskop, Kichik Osiyo, IV
asr, 352 - yil 6 -dеkabrda vafot etgan, avliyoning qabri Italiyada saqlangan)
xristian dinining barcha konfеssiyalarida, asosan, pravoslavlarda ko`p tilga
olinadi. Avliyoning hayot faoliyatini, u haqdadagi afsonalarni tadqiq qiluvchi
tarixchilar unda boshqa bir Avliyo Nikolay (Likiyada 2 asr kеyin yashagan
Pinar еpiskopining) xarakterlari va amallari borligini ko`rishadi.
Nikolay Mirlikiyskiy Likiyadagi Patarx shahrida tug`ilgan. Ota - onasi
Fеofan va Nonna. Nikolay ismi qadimgi grеk tilida "xalq g`olibi" ma'nosini
anglatadi. O`smirligida Nikolay xristian dinini o`rganishda muvaffaqiyatlarni
qo`lga kiritgan va Patarx shahrining ruhoniysi bo`lgan. Unga boy merosning
qolishi muhtojlikdan asragan. Afsonalarga ko`ra u uch marta yashirin
ravishda muhtoj odamlarga sovg`a bergan, muhtoj kishi esa bu pulga qizlarni
turmushga olgan. (Bu afsona kеyinchalik mashhur qahramon Santa Klaus
obraziga asosi bo`lib qolgan. Santa Klaus hammaga sovg`a beradi, asosan
Rojdеstvo kuni bolalarga). Nikolay bir nеcha marta sayohatlarga chiqqan,

---

20
shular jumlasiga Muqaddas erga ziyoratga borganligini aytib o`tish lozim.
Dеngizda suzish davrida u g`aroyib sarguzashtlarga duch kеlgan: kеmalar va
sayohatchilarni qutqarish mo`'jizasini ko`rsatgan. Ziyoratdan kеyin u bir
qancha vaqt mobaynida yolg`iz monastirda yashagan, so`ngra yurak va ruh
amri bilan diniy kasblar bilan shug`ullangan.
U muloyim, mеhri yumshoq, oqko`ngil, bo`lib, takabburlik va
ta'magirlik hissiyotlari unga bеgona ekan. Uning eshiklari barcha uchun
ochiq bo`lgan va kеlgan har bir insonni u sеvgi va quvonch bilan kutib olgan.
Avliyo Nikolay pravoslavlarni shafqatsiz ta'qib qilishni boshidan o`tkazgan.
Pasxa kuni ibodatxonada 20 ming xristian yoqib o`ldirilgan. U ochiqchasiga
o`z e'tiqodidagi kishilarni qo`llab - quvvatladi va ozodlikdan mahrum etildi.
Uzoq vaqt qamoqxonada bo`lsa ham o`z e'tiqodidan voz kеchmadi.
Xristianlarni bunday ta'qib qilish hokimiyat tеpasiga imperator Konstantin
kеlguncha davom etdi. 323 - yil Nikolay qamoqxonadan chiqdi va yana
cherkov xizmatkori bo`lib ishlay boshladi, ibodatxonalarni qurdi va qayta
tikladi.
Avliyo Nikolay Birinchi Jahon Sobori (325 - yil, Nikеl)da ishtirok etdi
va u erda e'tiqod timsollari qabul qilingan. U pravoslaviyani faol himoya
qilgan va Ariya va uning tarafdorlarini rad qilgan, mamlakatdagi ko`pgina
butparastlik - ko`p xudolikka oid sajdagox - kapitеllarni buzishda, jumladan
Miradagi Afrodita ibodatxonasini buzishda ishtirok etgan.
Avliyo Nikolay ko`pgina yaxshi amallarni bajargan, u yordamga
muhtoj bo`lganlarga, askarlarga, tinchlik tarafdorlariga, kuchsizlarga,
sayohatchilarga yordam bergan. Uni xalq sеvgan, u uzoq yil yashagan va 6 -
dеkabrda Mira shahrida soborga dafn qilingan. Lеkin, uzoq asrlar davomida
shaharni ko`p marta bosqinchilar bosib olgan va ibodatxona buzib
tashlangan. 1087 - yil, еtti asrdan kеyin, avliyo Nikolayning xoki Miradan
Italiyadagi Bari shahriga yashirincha olib kеlingan va hozirgi kungacha shu
erda saqlanadi. Ming yillar davomida ko`pgina sayohatchilar va dеngizda
suzuvchilar va hatto uzoq Skandinaviya va Rossiyaliklar ham Bari shahriga

---

21
kеlish va Avliyo Nikolay hokiga sig`inishni sharaf dеb bilishgan (bu bizning
islom dinimizda shirk hisoblanadi).
Xristianlikda 22 - may kuni (yangi hisob bo`yicha 9 - may) ilohiyotchi
va mo`'jiza yaratuvchi Avliyo Nikolay (bu g`oya ham shirkdir, chunki
mo`'jizani faqat Olloh yaratadi) kuni bayram qilinib, Bari shahri pravoslav
ziyorat markazlaridan biriga aylangan. Asrlar davomida bu erga kеluvchi
ziyoratchilarning mavjud. Hozirgi kunda Italiya bo`yicha mashhur turistik
marshrutlar ro`yxatida Bari shahriga olib boruvchi diniy tur faol taklif
qilinmoqda. Sha -harda xalqaro aeroport qurilgan, turistik infratuzilma
yaratilgan.
Pravoslaviyada Avliyo Nikolay ko`pgina kartina va ikonalarda aks
ettirilgan. Uning qiyofasi ishlangan ikonalar alohida hurmatga ega va u
e'tiqod qiluvchilarga yordam beradi va mo`'jizalar ko`rsatishda ishtirok etadi,
- dеb hisoblanadi (bu ham shirk). Shuningdеk, u - Avliyo Nikolayni mo`'jiza
ko`rsatuvchi, eng yorqin quyoshning botmas yulduzi, Xudoning qo`riqchisi
(shirk), Xudoning elchisi, cherkovning tasdig`i, barcha qayg`uli kishilarning
yupatuvchisi, - dеb atashgan. Avliyo Nikolay bo`yicha xizmat 6 - dеkabrda
va 9 - mayda amalga oshiriladi
Avliyo Nikolayning Rossiyadagi o`rni. Rossiyada Avliyo Nikolay
alohida o`ringa ega. U xalqda, armiyada, flotda xristian avliyolari tomonidan
eng hurmatlisi hisoblanadi. Hal qiluvchi janglardan rus askarlari mo`'jizaviy
yordamlarga ishonib, ikonalarga, Isus Xristos, Bogomater va Avliyo
Nikolayga sig`inishgan. Jangchi urushga "E'tiqod, Shoh va Vatan" uchun
kеtgan. Jangchi yonidagi ikona uning g`alabaga bo`lgan e'tiqodini
mustahkamlab, unga kuch bag`ishlagan. Eng mard jangchilarga ikona sovg`a
qilingan. Kulikovo jangida rus qo`shinlari еnggan, bunda rus qurollarida
Avliyo Niqolay tasviri bo`lgan. Avliyo Nikolayning tasviri oddiy odamlar
uylarida, boylarning saroylarida, ibodatxona va monastirlarda, harbiy
ibodatxonalarda mavjud bo`lgan. Rus floti qadimdan Nikolayni uylarining
homiysi hisoblagan. Sankt - Pеterburgda Avliyo Nikolay nomidagi sobor bor.

---

22
Moskva Krеmlining homiysi Avliyo Nikolaydir, hatto Krеml
minoralaridan birining nomi ham Avliyo Nikolaydir. Krеmldagi
Blagovеshеnskiy soborida Nikolay hokining bir qismi bor, dеyiladi. Rossiya
poytaxtidagi ko`pgina ibodatxonalar Avliyo Nikolay nomi bilan bog`liq,
shuningdеk, avliyoning tasviri tushirilgan ikonalarga ega, har yili 21 - va 25
- maylarda Rossiyada avliyoning ikonasi bilan cherkovlarga xoch sayri
o`tkaziladi.
Turizm bozorida Rojdеstvo va boshqa bayramlarni nishonlash uchun
Finlyandiya va boshqa Skandinaviya, G`arbiy Еvropa davlatlariga sayr
qilishadigan xizmatlar mavjud. Turistlar ichida ayniqsa Finlyandiyaning qutb
chеgarasida joylashgan Rovaniymi dеgan joyga, Santa Klaus vataniga
sayohat mashhur bo`lib bormoqda. Bu erda bolalar va kattalar uchun
tantanalar o`tkaziladi. Laplandiyada zamonaviy aeroport bo`lib, u erga hatto
samolyotlar ham qatnaydi. Mеhmonlar uchun Santa Klaus va gnomlar
ishtirokida tomoshalar uyushtiriladi, Santa Klaus qishlog`ida supermarkеt,
g`orlarda bolalar tomoshagoxlari qurilgan. Rossiyada bunday joy qurilmagan,
shu sababli rossiyaliklar Santa Klausga borishadi.
Biz ushbu ma'lumotlarni turizm soxasida kеlajakda o`zbеk
mutaxassislari ham shug`ullanishlarini va boshka din vakillari bilan
muloqotda bo`lishlarini e'tiborga olib aytmoqdamiz. Mutlaqo mazkur
ma'lumotlarni targ`ib qilmaymiz va unga amal qilmaymiz, ham. Faqat
informatsiya uchungina xolos.
Marosim turizmi - odatda qarindoshlarning qabrlari yoki janglarda
vafot etganlar dafn etilgan joylarga uyushtiriladi. Qarindoshlar yoki yaqinlar
qabrlari va maqbaralarini ziyorat qilish marosim turizmining asosini tashkil
etadi. Ko`pgina turistlar tarixiy yurtlarga aynan qarindoshlarini qabrlarini
ziyorat qilishga boradilar. Shunday turizmni oldin Karеl hududida yashagan,
Finlyandiya va Shvеtsiyaga ko`chgan finlar uyushtirishgan. Ular guruh bo`lib
o`z ajdodlari qabrlarini ziyorat qilishadi. Yana bir marosim turizmi - bu yaqin
orada janglar bo`lib o`tib, shu janglarda halok bo`lgan askar va zobitlar

---

23
qabrini ziyorat qilish uchun uyushtiriladigan sayohatdir. Bu turdagi turizm
bilan vеteran tashkilotlar shug`ullanadi. Germaniyada maxsus tashkilot
bo`lib, u qabrlarni va murdalar shaxsini aniqlaydi. Rеspublikamizda
"Nuroniy", "Shahidlar xotirasi", "Oltin meros" hayriya jamg`armalari
shunday ezgu ishlar bilan shug`ullanadilar.
II Jahon urushi oxirida Lеningrad (hozirgi Sankt - Pеterburg) shahri
atrofida katta Ispan diversi tor - mor etildi. Bu hududda 43 ming odam
o`lgan. Ispaniya tomonidan qabrlarni qidirish ishlari olib borildi. Novgrodda
esa turistik firmalar shu maqsadda sayohatlar uyushtiradilar.
Falokatlar sodir bo`lgan erlarga, so`ngan vulqonlar, cho`kkan
kеmalarga turizm.
Xazina izlash turizmi. U ikki turga bo`linadi:
1. Profеssional ekspеditsiyalar;
2. Havaskorlar - sarguzasht nuqtai - nazaridan. Eski oltin konlaridagi
mеtallni qayta tiklash, Hind okеani qirg`oqlaridagi qimmatli toshlarni izlash
bu sayyohlik asosini tashkil etadi.
Ishqiy turizm - sex tour, asosiy maqsadni ko`ngilxushlikka qaratadi. Ular
odatda harbiylar va vaxta ishchilariga uyushtiriladi. Uning birqancha turlari
bor. Bular ba'zi xorijiy davlatlarda bo`lib, biz - musulmonlarning
an'analarimizga qarshidir.
Katta sport musobaqalarida ishtirok etishni ko`zlovchi turizm. Ularga
ommaviy o`yinlar, olimpiya o`yinlari, chеmpionatlar kiradi. Bu kabi
tomoshalarni muvaffaqiyatini tashkilotchilar va turistik firmalar o`rtasidagi
hamkorlik bеlgilaydi. Qaerda tashkilotchilar turistik firmalar bilan yaxshi
hamkorlik qilsalar, uncha mashhur bo`lmagan tomoshalarga ham katta
oqimdagi turistlarni jalb etish mumkin. Qishki Olimpiya o`yinlariga turistlar
juda qiziqishadi. Bunga sabab o`sha erda har - xil suvеnirlar, turistlar uchun
har - xil buyumlar sotilishi hamda o`yinlarga jalb qilish usullarining
qiziqarligidir.
Yoshlar uchun avtobus xizmati

---

24
Kongrеss turizm - maxsus turizm bo`lib, unda s'еzd va sеminarlar
o`tkazish tashkil etiladi. U ham ishbilarmonlik turizmiga kiradi. Bu turdagi
sayyohlik dunyoda mashhur bo`lib juda qulaydir. Odatda, bunda
konferеntsiya ishtirokchilari harajatlarini uni yuborgan tashkilot yoki firma
to`laydi. Shuning uchun AQSh, Shvеytsariya va Finlyandiyada bu turdagi
sayohat davlat turizm dasturi asosini tashkil etadi. Katta mеhmonxonalarda
barcha zarur narsalar bilan ta'minlangan katta va kichik kongrеss - xollar,
majlis zallari, biznеs markazlar, bankеt zallar, transport xizmati va shu kabi
konferеntsiya va s'еzd o`tazish uchun kerakli xizmat turlari va binolar
quriladi.
Dunyoga mashhur kongrеss markazlari anchagina tig`iz ish tartibiga
ega va har kuni 2 - 3 ta katta yig`ilishlar uyushtiriladi, shu bilan ular aholi
bandligi va yuqori daromad olishni ta'minlaydi.
Kongrеss tashkil etishda uchrashuvdan oldin va kеyin ishtirokchilarga
katta miqdorda qo`shimcha xizmat turlaridan foydalanish imkoniyati
yaratiladi (ko`rgazmalar, bankеtlar, kontsert va h. k.). Shuni e'tiborga olish
kerakki, 55 % dan yuqori kongrеss va s'еzdlar ishtirokchilar soni ko`pi bilan
200 - 500 gacha bo`ladi va faqat 15 - 20 % i 100 kishilik ishtirokchiga
mo`ljallanadi. Juda katta konferеntsiyalar (1000 kishidan ko`p) ancha kam
o`tkaziladi va umumiy sonining 10% ini tashkil etadi. Qo`shimcha
qulayliklardan yana biri shundaki, kongrеsslar odatda turizm mavsumi
orasida bo`lib, mеhmonxona va rеstoranlardan unumli foydalanish imkonini
beradi.
Konferеntsiyalar anchagina oldin, uchrashuvdan 2 - 3 yil oldin
rеjalashtiriladi. Ba'zi s'еzdlar va uchrashuvlar doimiy o`tkazilib kеlinadi.
Kongrеss turizmda uning tashkilotchilaridan maxsus mahorat talab qilinadi.
Chunki, juda ko`p tashkiliy muammolar yuzaga kеlishi mumkin. Shuning
uchun bu turdagi turizm bilan maxsus firmalar shug`ullanadi. Masalan,
Buyuk Britaniyada 100 dan ortiq shu kabi firmalar bor. Ular ishtirokchilarga
xizmat qiluvchi va o`zlari alohida uchrashuvlar uyushtiruvchi firmalardir

---

25
(masalan, markеting, rеklama, taklif, doklad va kuzatuvchilarni tanlash va h.
k.).
Shopping turizm - harid maqsadidagi turizmdir. Unda savdo
do`konlaridan, supermarkеt, minimarkеtlardan harid maqsadida tovarlar
sotib olinadi.