Microsoft Word Biologya ha`m awil xojalig`i tiykarlari doc

Miflin jumislari.Osimlikte  aminokislotalar, amidler, fosfor,tabiyatta aylanisi, osimliktfosfor. 
Kukirt formalari, kukirttin osimlik denesindegi axmiyeti,   osimlikte onin zat  almasiuinda 
axmiyet, kaliyding osimlik denesindegi mugdari, roli, kal`tsiydin osimliktegi mugdari,  onin roli, 
magniy, temir, kremniy xam  alyuminiy, olardin   osimliktegi roli. 
Mikroelementler mugdari, roli, marganets,  molibden, kobal`t, mis, tsink, bor ionlar, olardin 
soriliui, diffuziya, passiv, aktiv tasiliular,   metobolizm,  toginler, azotli toginler, fosforli 
 toginler, 
kaliyli 
toginler, 
mikrotoginler, bakteriyalik toginler. Toginlerdi osimliklerge 
beriu usili. 
    Baklau soraulari: 
  1. Osimliklerdin mineral aziklaniui boyinsha kimler isledi? 
    2. Osimliklerdin mineral aziklaniui boyinsha tajiriybeler 
kanday xam olar kaysi alim tarepinen jurgizildi? 
    3. Osimlikler ushin kanday mineral elementler kerek? 
   .4    Azottin axmiyeti kanday? 
5
 
 Tabiyatta azot aylanisi kanday juredi? 
6
 
Ammonnifikatsiya, nitrifikatsiya, denitrifikatsiya protsessleri kalay otedi? 
   7  Osimliklerde kanday amminokislotalar xam amidler azotka baylanisli? 
    8   Fosfordin osimlikke roli kanday?        
   9. Kukirttin osimlik ushin axmiyeti kanday? 
  10. Kukirt osimlikte kanday metobolizmge katnasadi? 
   11. Kukirttin osimliktin zat almasiu protsessine katnasi kanday? 
   12. Osimlikke kaliy, kal`tsiy, magniy, temir, kremniy, alyumin,  axmiyeti kanday? 
   13. Mikroelementlerdin osimlikte roli kanday? 
   14. Mineral zatlar, ionlar osimlik denesine kalay soriladi? 
   15. Ionlar kalayinsha biologiyalik membranalardan otedi? 
    16. Mineral elementler radiol xam ksilemada kalay tasiladi? 
    17. Osimliklerdin mineral aziklaniuinda sirtki   xam ishki ortalik kanday tasir  etedi? 
Paydalanilgan adebiyatlar
:  
 Izmailov S.F. Azotniy obmen v rasteniyax. M. 1986  
Brey S. Azotniy obmen v rasteniyax M. 1986 g. 240 bet. 
Molekulyarnie mexanizmi usvoeniya azot rasteniyami. M. 1983 g. 
Polevoy V.V. Fiziologiya rasteniy. M. 1989 g. 
Genkel`. P.A. Fiziologiya rasteniy. M.1975 g. 
Itogi nauki i texniki Fiziologi rasteniiT.4   
Klarkson D. Trasport ionov i struktura rastitel`noy kletki M. 1984 
Shkol`nik M.Ya. Mikroelementi v jizni rasteniiM.1974g. 
 
Osimliklerdin  tamir arkali aziklaniudin teoriyalik xam                         
ameliy axmiyeti. 
    Diyxanshiliktin rauajlaniui menen birge osimliklerdin topraktan aziklaniui boyinsha tusinikte 
rauajlanip keneyip bardi. Bizin eramizdan turingi VI-V asirlerde biyday, arpa, makke, zigir, 
kendir baskada kopgana baksha eginleri, miyue agashlari madeniy turde egile baslagan xam sol 
uakittan baslap olardan jokari onim aliuda daris, kul toprakka aralastirilip kollanila baslagan.
 
Osimliktin aziklaniui boyinsha birinshi fiziologiyalik tajiriybe gollandiyalik tabiyat izertleushi 
Ya.B.Van Gel`mont tarepinen 1629 jili koyilgan. Ol ilaydan islengen idiska 91 kg kurgak topirak 
salip, 2,25 kg keletugin taldin shakasin otirgizadi. Oni mudami jauin suui menen suugarip turadi. 
Aradan bes jil otkennen keyin osimlik xam topirak bolek-bolek olshenedi. Natiyjede tal 77 kg-ga 
salmagi artip 75 kg-ga jakin salmak koskan. Topiraktin kurgan salmagi 56,6 gramga gana 
kemeygen. Solay etip osimliktin salmagi xar jilgi togilgen japiraklardin salmagin esaplaganda 33 
esege artkan. Bul tajiriybeden Van Gel`mont osimliktin barlik salmagi kuyilgan suudin 
natiyjesindepayda bolgan degen juumakka keledi. Bul tajiriybe osimliklerdin aziklaniuinda «suu 

---

teoriyanin» kaliplesiuine tiykar boldi. Bul teoriya botanikada uzak uakitkka shekem saklanip 
keldi.  
Aristotel` oz zamaninda osimlikler aziklik zatlardi topiraktan kuramali zatlar turinde 
kabillap otiradi degen tusinikti alga surgen edi. Onin bul tusinigi 18 asirdin akiri 19 asirdin 
baslarinda nemets agronomi A.Teer.tarepinen rauajlandirildi xam osimliktin aziklaniuinda 
«Gumus teoriyasi» degen teoriyani islep shikti. Topiraktin reni kansha kara bolsa onda 
organikalik shirindi zatlar yagniy gumus sonsha darejede kop bolip, topiraktin onimdarligi jokari 
boladi. Gumus teoriyasina baylanisli osimlik suu xam gumusten aziklanadi. 
Keyinshelik osimliktin aziklaniuinda mineral elementlerdin roli joninde magliumatlar 
toplana basladi. A.T.Bolotov 1770 jil «topirakti aziklandiriu xakkinda» degen miynetin jazip, 
agroximiyanin tiykarin saldi. Ol toginlerdi toprakka beriu usillarin islep shikti xam auil 
xojaliginda kollaniui mumkin bolgan 53 atamadagi togin turlerin keltirip otedi. 
Shveytsariya tabiyat izertleushisi N.T.Sosyur sol zamandagi osimliktin aziklaniui 
boyinsha barlik magliumatlardi jiynap topirak osimlikti azot xam mineral elementler menen 
tamiyinleytuginin anikladi. Ol 1804-jili «Osimlikti ximiyalik izertleuler» degen miynetinde 
eritindidegi xan kiyli ximiyalik duzlardin tamir sistemasi tarepinen tendey tezlikte 
kabillanbaytuginin korsetedi.  
Frantsiyali agroximik J.B. Bussengo 1837 jili osimlikti taza kumga osiriuge bolatuginin 
kosetti. Bunda osimlikke mineral duzlar berilip turiui kerek degen. 
Nemets ximigi Libix agroximiyalin tiykarin saliushilardin biri «Diyxanshilikka xam 
fiziologiyaga tiyisli ximiya» (Ximiya v prilojenii k zemledeniyu i fiziologii) degen 1840 jili 
shikkan kitabinda osimliklerdin mineral aziklaniui degen teoriyaga tiykar salip, buringi 
kaliplesken gumus teoriyaga karsi shigadi. Libixtin teoriyasi boyinsha topiraktin onimdarli 
boliuinin tiykari, ondagi mineral zatlar dep esaplanadi. Libix topiraktagi shirindi topiraktin jokari 
katlamin SO
2
 benen bayitip turiui ushin kerek degen pikirdi aytadi. Ol birinshi marte topirakka 
azik sipatinda taza mineral zatlardi beriudi usindi. 
Libix «minimum Zakondi» islep shikti. Bul zakon boyinsha kalegen mugdardagi mineral 
zatlar, osimliktin osiuine tasir jasamaui mumkin, eger sol zattin mugdari osimliktin osiuine tasir 
jasaytugin tomengi shegarasina jetpegenshe. Libixtin «kaytip keliu Zakoni» (Zakon vozvrata) 
boyinsha topiraktan osimliklerge otken zatlar kaytip topirakka tusiui kerek. Eger bul printsip 
salanbasa onda topiraktin onimdarsiz bolip jerdin aziklaniuina alip keledi delinedi. 
I.Knop xam Yu. Saks (1859) oz tajiriybeleri menen «gumus teoriyasina» toligi menen 
sokki berip ol teoriyanin tiykarsiz ekenligin dalliledi. Olar osimlikti suuga otirgizip, ogan 7 
elementti berip tursa osimlik, tolik onim berip osip rauajlanadi (azot fosfor, kukirt, kaliy, 
kal`tsiy, magniy, temir). Bul tajiriybe osimliklerdin mineral aziklaniui teoriyasin bekkemlep, 
vegetatsiyalik metodti kollaniuga tiykar boldi. Sonin menen birge osimlikti osiriude suu 
kulturasin xam kum kulturasin kollaniuga tiykar saldi. Kiol tarepinen islenip shigilgin aziklik 
eritindi elege shekem kollanilip kelmekte. 
J.B.Bussengo vegetatsiyalik metod usilin kollanilip anik mugdar olshemi natiyjesinde 
jokari darejeli osimlikler atmosfera azotin ozine kabillay almaytuginin korsetti. Tek gana sobikli 
osimlikler atmosfera azotin ozlestiriu ukibina iye boladi. Solay etip birinshi marte sobikli 
osimlikler baska osimliklerge karagan topirakti azot penen bayitiu artikmashligina iye. Nemets 
botanigi xam mikrobiologi G. Gelrigel` 1880 jili sobikli osimlikler tuynek bakteriyalari menen 
simbioz xalda jasap azot fiksatsiyalaytugin korsetti. Sobikli osimliklerdin tuyneginde jasaytugin 
bakteriyalardin ozin birinshi marte rus botanigi M.S.Voronin 1866 jili ashti.  
S.N. Vinogradskiy kop gana tajiriybeler islep topirakta bolatugin biologiyalik 
protsesslerdi baklap topirak mikrobiologiyasina tiykar saldi. Xazirgi uakitta topirakta xar kiyli 
mikroorganizmlerdin bar ekenligi aniklandi. Olardan ammonifikatorlar yagniy azotli organik 
zatlardi (beloklardi, nukleyn kislotalardi, mochevinani xam baskalardi) ammiak payda etip 
tarkatiushi mikroorganizmler.  

---