substratlardin okisleniui al`ternativ oksidaza joli menen dauam etedi.
Bul Krebs tsiklinin
funktsiyasin temiyinlep turadi.
Pentozofosfat joli xem glioksilat tsiklinin regulyatsiyasi.
Okisleniudin pentozofosfat joli NADR
+
kontsentratsiyasi jerdeminde regulyatsiyalanadi.
Sonin menen birge ol, kletkadagi NADRN kollaniushi sintezlerdin derejesi menen de
regulyatsiyalanadi. Olardin jokari derejesi okislengen NADR
+
mugdarin asiradi. Bul
okisleniudin pentozofosfat jolin stimullaydi.
Pentozofosfat joli menen glikoliz arasindagi katnasti regulyatsiyalauda birneshe
intermediatlar katnasadi: anorganikalik fosfat, 6–fosfoglyukon kislota, eritrozo – 4 – fosfat.
Anorganikalik fosfattin jetispeui glyukolizdi basip pentozafosfat jolin aktivlestiredi. 6 –
fosfoglyukon kislota, glikolitikalik ferment fosfafruktokinazani ingibpleydi, pentizafosfat jolinin
funktsiyasin aktivlestiredi. Eritroz 4 – fosfat transpetolaz xem transal`dolaz reaktsiyalardin
substrati boliui menen glikoliz fermentlerinin aktivligin tormozlap uglevodlardin glikotikalik
ozgeriuinen pentozofosfat joli menen ozgeriuine koshedi. Oksaloatsetattin kontsentratsiyasinin
artiui menen gliokislat tsiklinin aktivligi tomenleydi. Fosfoenolpiruvat izotsitratliaza aktivligin
basip taslaydi.
Dem aliudin ekologiyalik xem ontogenetikalik ozgeshelikleri.
Dem aliudin sirtki xem ishki faktorlarga baylanisliligi.
Kislorod (O
2
) kontsentratsiyasi: Dem aliu protsessi osimliktin kletkalari xem tokimalarinin
uziliksiz turde kislorod jumsaliui menen alip briladi. Sonin menen birge substrattin okisleniu
ozgerisi dem aliuda aerob xem anerob protsessleri arkali boladi. Sogan baylanisli O
2
tin partsial
basimi 21%den 9%ke kelse de osimliktin dem aliu intensivligi aytarliktay ozgermeydi. Bul dem
aliu sistemasinin osimliklerde payda boliu evolyutsiyasi kislorodi az ortaliktan kelip
shikkaninan derek beredi. Osimliktin ishki organlari xem tkanlarinda gaz kuraminin atmosferaga
karaganda ozgeshe boladi. Mis: kant leblebisinin japirak parenximasinda O
2
mugdari sutka
dauaminda 7,1%ten 17,4%ke, al SO
2
mugdari 0,9den 5,1%ke ozgeredi.
Pisken alma miyuesinde
O
2
13,9%, SO
2
7,5%, limon miyuesinde SO
2
8,5% al O
2
11,5% boladi.
Batpaklikta osetugin osimliklerde kislorod jetispeushiligine bir kansha beyimlesiulerge
iye: aerenximanin rauajlaniui, kislorodti nitrattan aliu t.b. atmosferada taza kislorod bolganda
osimliktin dem aliui peseyedi, al bul jagday uzak dauam etse osimlik oledi. Kislorod kopligi
kletkada erkin radikalga iye bolgan reaktsiyalardin tezlesiuine membrenanin ziyanlaniuina xem
zat almasiu protsesslerinin buziliuina alip keledi.
Uglerodtin kos okisi (SO2). Dem aliuda songi produkt esaplangan SO
2
nin
kontsentratsiyasinin artiui dem aliu intensivligin tomenletedi. SO
2
kontsentratsiyasinin artiui
dekarboksilleniu reaktsiyalarin tormozlaydi, suktsinatdegidrogenaza aktivligin peseytedi, dem
aliu
koeffitsenti xem SO
2
shigiuin tomenletedi. Sonin saldarinan tokimalardin ashiui – atsidoz
payda boladi SO
2
lipidte jaksi erigenlikten membrenaga tesir etedi. SO
2
osimlikke narkotik tesir
etiui mumkin. SO
2
anerob jagdayda osimliktin metabolizmin regulyatsiyalaydi. Tukim
tokimalarinda SO
2
mugdarinin artiui (katti kabikli tukimlarda) tukimnin tinishlik jagdayin
saklaudin tiykargi usili esaplanadi.
Issilik.Dem aliuda baska fermentativ protsesslerge uksap isilikka baylanisli boladi.
Belgili temperatura shegarasinda bul baylanis Vant-Goff kagiydasina boysinadi (yagniy xer
10
0
Sga issilik artkanda ximiyalik reaktsiyalardin tezligi artadi). 0
0
Stan 20
0
Sga shekem Q dem
aliu 2-3 esege artadi.
Dem aliu ushin xer bir osimlikte, onin organlarinda maksimal, minimal xem
optimal shegaralari boladi. Bir ………….. klimatta osiushi osimliklerde
temperatura optimumi
35
0
-40
0
Sti kuraydi yagniy 5
0
-10
0
S fotosintez optimuminan jokari boladi. Temperatura 45
0
-
55
0
Ska jetkende beloklardin dekaturatsiyasi baslanadi.
Suu rejimi.Osimlik tkanlarindagi suu mugdarinin ozgeriui dem aliu intensivligine tesir
etedi. Tukimnin igalliligi 10-11% bolganda dem aliu jude pes boladi. Igallik 14-15%ke jetkende
dem aliu 4-5 esege artadi. Tukimnin igalligi 30-35%ke jetkende dem aliu tezligine tesir etedi.
Issilik 0-10
0
S bolganda igallik dem aliu intensivligine 18-25
0
Sga karaganda az tesir etedi.
Bortken tukimnin dem aliuinin birden kusheyiui onin kuyip ketiuine alip keledi.
Mineral zatlar.Osimshe osip turgan suuga duz eritpelerin koskanda tamirdin dem aliui
tezlesedi. Bunday effektti «Duzli dem aliu effekti» dep ataladi. duzli dem aliu tamirdin aktiv ion
tranportin payda etiu ushin kerekli, zatlardin aylanisin tezletedi.
Jaktilik.Fotosintez intensivligi menen dem aliu intensivligin tenlestiriushi jaktilik
kompensatsiyalik punkti dep ataladi. Jasil bolmagan tokimalardin dem aliui spektordin kiska
tolkinlari (380nm), kok xem jasil nur (400-500nm) nin tesirinde aktivlesedi.
Ziyanlaniu xem mexanikalik tesirler.Japiraklarga mexanikalik tesirler kiska muddet
(birneshe minuttan bir saatka shekem) O2 tin jutiliuin tezletedi. Japirakti kisiu az, kayiriu
kobirek al oni
kesiu jude kushli tesir etip, O2tin tutiliuida sogan ilayik boladi. Jaralaniu
uaktindaO2tin jutiliuinin tezleniuine ush nerse sebep boladi. 1-ziyanlangan kletkalardagi
fenoldin oksidaalar menen tez okisleniui. 2-dem aliu substratinin mugdarinin artiui. 3-
ziyanlangan kletka strukturasinin membrena potentsialin tikleu protsessinin aktivlesiui.
Ontogenezde dem aliu tezliginin ozgeriui.Aktiv osip atirgan jas organ xem tokimalar
jokari dem aliu jedelligine iye boladi. Jas japirak polastinkalarin jazdiraman degenshe jedel dem
aladi. Japiraktin osiui toktaganda onin dem aliuinin jedelliginin artiui toktaydi. Keyin dem aliu
jokari jedelliktin yarimina jetkenshe tomenlep, sol mugdarda dem aliu uzak uakit ozgermey
turadi. Gulleu xem miyueleu uaktinda rauajlanip atirgan guldin xem miyuenin dem aliui artadi.
Xol miyuelerdin tolik piser aldinda kiska uakit (2-3 kunlik)
dem aliudin kusheyiui
koriledi. Keyin kislorodti jutiu tomenley beredi. Miyuelerdin tolik pisiu aldinda dem aliudin
kusheyiui «dem aliudik klimakterik kusheyiui» dep ataladi. klimakterik kusheyiuden aldin
etilennin payda boliui artadi, ol zat almasiuga eki turli tesir korsetedi. 1-beloktin gidrolizi atrip
membrenanin otkiziushenligi jokarilaydi, dem aliu substratinin mugdari artadi. 2-Klimaterik dem
aliudin jokarilauinan belok sintezi jedellesedi, esirese dem aliu fermentinin sintezi artadi. Dem
aliudin klimaterik jedellesiui aerob protsess esaplanadi.
JUUMAK
Dem aliu okislenip atirgan substrattan ximiyalik energiyanin ajiralip shigiui ushin kerek.
Glyukoliz (dem aliudin anerob etabi) xem dem aliu tsikllarinda (di xem trikarbon kislotalar,
pentozofosfat tsiklleri) kofermentler kayta tiklenedi. Olar mitoxondriydin elektron tranport
shinjirinda xaua kislorodi menen okislenedi. Dem aliu
energiyasi kayta tiklengen
kofermentlerden baska ATR formasinda zapas saklanadi. Dem aliu substrati tiykarinan glyukoza
esaplanadi, birak amminokislotalar xem maylarda isletiliui mumkin. Maylar glioksisomada
jaylaskan glioksilat tsiklinin katnasinda jumsaladi. Dem aliu tsiklinin aralik metobolitleri kletka
kuramina kiretugin xer turli zatlardin sintezine kerek boladi.
Osimliklerde substratlardin baskasha okisleniu jolida boladi, yagniy mitoxondriyalarda
polifenoloksidaza, askarbatoksidaza, flavoproteinoksidaz, peroksidaza xem oksigenaza
katnasinda al`ternativ okisleniu joli. Bul protsessler energiyani zapas
saklau menen
baylanispagan.
Lektsiya № 13-14
Osimliklerdin tamir arkali aziklaniui.
Jobasi
1. Osimliklerdin tamir arkali aziklaniudin teoriyalik xam ameliy axmiyeti.
2. Osimliklerdin azot penen aziklaniui.
3. Osimliklerdin mineral toginlerden paydalaniudin fiziologiyalik tiykarlari.
Tayanish tusinikler:
Van Gel`mont, Teer, Bolotov, Sossyur, Libix, Bussengo, Gelrigel`, Knop, Vinogradskiy
miynetleri osimlikteazotformalari, biosferada azot aylanisi, ammonifikatsiya nitrifikatsiya,
biologiyalik azotofikatsiya, nitratreduktsiyasi ,ammiaktin assimilyatsiyalaniui,
Li xam