Microsoft Word Biologya ha`m awil xojalig`i tiykarlari doc

sintetaza katnasinda suktsinil SoA, ADR xem N
3
RO
4
 lardan yantar` kislota (suktsinat) ATR 
payda boladi, SoA molekulasi regeneratsialanadi. Substratli fosforlaniudan ATR payda boladi. 
Keyingi etapta yantar` kislotasi fumar kislotasina okislenedi. Reaktsiyani 
suktsinatdegidraza katalizleydi,  fumar kislotasi fumaraza yamasa furmatgidrataza tesirinde, 
suudi kosip aliu menen alma (malat) kislotasina aynaladi. Keyingi etapta alma kislotasi 
malatdegidrogenaza jerdeminde okislenip shavel` (atkulak) uksus kislotasina aynaladi. ShUK oz-
ozinen enol formasina otedi xem tsikl tagida kaytalanadi. Tsiklda kopshilik reaktsiyalar kaytimli 
bolsa da uliuma tsikldin ozi kaytalanbaydi. Bunin sebebi tsiklda eki kush ekzergonikalik 
reaktsiya-tsitratsintetaza xem suktsinil-SoA-sintetaza boladi. Tsikldin bir aylaniu deuirinde 
piruvattin okisleniu uaktinda ush molekula SO
2
 ajiralip, ush molekula N
2
O kiredi xem bes jup 
vodorod shigadi. Krebs tsiklinda suudin rolin Palladin korsetip bergen edi. Ol dem aliu N
2
Onin 
katnasinda otedi. Kislorodi okislenetugin substratka vodorod bolsa dem aliu pigmentleri arkali 
kislorodka jetkerip beriledi. Krebs tsikli birinshi ret xayuanlarda aniklangan. Bunin osimliklerde 
bolatuginin birinshi ret Angliya ilimpazi A.Chibnell delillep berdi. Osimlik  tokimalarinda 
tsiklge katnasatugin barlik kislotalar, bul kislotalardi ozgeriske ushiratatugin barlik fermentler 
boladi. Bulardan baska suktsinatdegidrogenazanin ingibatori – malonat bolip, ol piruvattin 
okisleniuin tormozlap, osimliktin dem aliu protsessinde kislorodtin jumsaliuin keskin peseytedi. 
Krebs  tsiklindegi kopshilik fermentler mitoxondriy matriksinde jaylaskan, akonitaza xem 
suktsinatdegidrogenaza bolsa  mitoxondriydin ishki membranasinda jaylaskan. 
Krebs tsiklinin energetikalik shigimi, onin azot aylanisi menen 
baylanisliligi
. 
Krebs tsikli osimlik organizminde zatlardin almasiuinda exmiyetli rol` atkaradi. Ol tek 
gana uglevodlardin okisleniuinin songi etabi bolip kalmastan maylardin xem beloklardinda  
okisleniuinin songi etapi boladi. Krebs tsiklinin energetikalik shigimi kanday? Piruvattin 
okisleniu barisinda bes degidrirlengen orindi koriuge boladi 3 NADN, NADRN xem FADN
2
.  
Mitoxondridin elektron transport shinjirinin komponentleri katnasinda xer bir NADN (NADRN) 
molekulasi okislngende 3 molekula ATR payda boladi., al NADN
2
 okislengende 2 ATR payda 
boladi. Solay etip piruvat tolik okislengende  14 molekula ATR payda boladi. Bulardan baska bir 
molekula ATR Krebs tsiklinde substrattin fosforlaniuinan sintezlenedi. Bir molekula piruvattin 
okisleniunen 15 molekula ATR payda boladi. Glikoliz protsessinde bir molekula glyukozadan 
eki molekula piruvat payda bolatugin bolsa, onin okisleniui netiyjesinde 30 molekula ATR payda 
boladi. Glikoliz  funktsiyasinda dem aliu protsessinde glyukozanin okisleniuinen xem Krebs 
tsiklinen uliuma 38 molekula ATR (onin segiz ATRsi glikolizge baylanisli) payda boladi. Solay 
etip glyukozanin tolik okisleniuinen 2872 k.Dj/mol` energiya payda boladi. Krebs tsiklinin 
exmiyeti tek gana kletkanin energetikalik almasiuinda bolmastan, aralik produktlar xer turli 
birikpelerdi sintezleude kollaniladi. Reaktsiya uaktinda ketokislotalardan kayta aminleniu xem 
aminleniuden aminokislotalar payda boladi. Pirovinograd kislotasinin alanin, shavel`uksus xem 
−
α ketoglutar kislotalarinan asparagin xem glutamin kislotalarin payda boladi. Lipid, 
polinzoprenler uglevodlar xem baska da bir katar birikpeler ushin atsetil-SoA isletiledi. Krebs 
tsikli kletka metabolizminde oraylik orindi iyeleydi. Krebs tsikli reaktsiyalari arkali belok, may, 
uglevodlardin oz-ara bir-biri menen almasiniu baylanislari aniklanadi. 
     Glioksilat tsikli. 
Glioksilat tsiklin Krebs tsiklinin modifikatsiyasi dep karauga boladi. Bul 
tsikl birinshi merte bakteriya menen mukar zamarriklarinda G.A.Kornberg xem G.A Krebs 
terepinen 1957-jili aniklandi. Keyinshelik ol tsikldin mayli tukimlardin bortiu deuirinde bolip, 
auisik maylardin kantka aylanatuginligi aniklandi. Glioksilat tsikli  mitoxondriyada bolmastan 
arnauli mikrodene glioksisomada jaylaskan. Xayuanatlar kletkasinda bul tsikl bolmaydi.
 
Glioksilat tsiklinde ShUKtan xem atsetil-SoAdan limon kislotasi sintezlenip tsis-anonit 
xem izolimon (izotsitrat) kislotalari payda boladi. Izolimon kislotasi izotsitrat-liaza tesirinde 
glioksil xem yantar` kislotalarina tarkaladi. Glioksilat malatsintaza katnasinda atsetil-SoAnin 
ekinshi molekulasi menen tesir etisip, netiyjede alma kislotasi sintezlenedi ol ShUK ka shekem 
okislenedi. 

---

Solay etip glioksilat tsiklinin Krebs tsiklinan ayirmashiligi sonda glioksilat tsiklinin xer 
bir aylanisina bir emes, eki molekula atsetil-SoA katnasadi. Bul aktivlengen atsetil okisleniuge 
emes, yantar` kislotasin sintezleu ushin jumsaladi. Yantar` kislotasi glioksisomadan shigadi. 
ShUKka aylanadi, glyukonegenezge xem biosintezdin baska protsesslerine jumsaladi. Glioksilat 
tsikli zapas maylardi tarkatadi. Olardan atsetil SoA molekulalari payda boladi, bunnan baska 
glioksilat tsiklinda xer eki molekula atsetil-SoAga bir molekula NADN kayta tiklenedi. Onin 
energiyasi mitoxondriyadagi ATRni sintezleuge xem baska protsesslerge jumsaladi. 
 
Dem aliudin kosimsha jollari. 
 
Jobasi 
1. Glyukozanin pentozofosfat okisleniu joli. 
2 Kanttin tikkeley okisleniui. 
3. Dem aliudin elektron transport shinjiri xem okisleniu, fosforlaniu. 
4. Osimliklerde dem aliudi tertiplestiriushi endogen mexanizmler. 
5. Dem aliu substrati xem dem aliu koeffitsenti. 
6. Dem aliudin ekologiyalik xem ontogenetikalik ozgeshelikleri 
7. Ontogenezde dem aliu tezliginin ozgeriui. 
 
 Tayanish tusinikleri:  Glikoliz. Meyergov. Garden. Ivanov. Substratli fosforlaniu. Krebs 
tsikli. Chibnell. Pentozofosfat. Enter-Dudorov joli.Al`ternativ terminal`. Dem aliu 
koeffitsienti. Paster effekti. 
 Baklau soraulari:    1.Kant tikkeley okisleneme 
                                     2   Dem alganda kanday izbe-iz protsessler juredi? 
3    Dem aliu koeffitsenti degen ne? 
4    Dem aliudi osimlik kalay tertipke salip turadi? 
                                          5.. Dem aliuga ekologiyalik faktorlardin tesiri kanday? 
 
 
Osimlik kletkasinda glikoliz xem Krebs tsiklinan baska dem aliu protsessinde erkin 
energiya menen temiyinlenetugin baska turli katabolizm joli geksoz-pentozofosfat joli (PFJ) 
boladi. Onda bes uglerodli kant (pentoza) katnasadi. Bul jolda glyukozanin (glyukozo-6-fosfat) 
okisleniui uglerodtin al`degid atomi SO
2
 turinde ajiralip shigadi. 
Dem aliudin pentozofosfat joli (PFJ) 1935-38jj O.Varburg, F.Dikkens, V.A.Engel`gard, 
F.Lipman terepinen ashilgan PFJ barlik reaktsiyalari kletka tsitoplazmasinin erigen boleginde,  
sonin menen birge proplastida xem xloroplastlarda otedi. Dem aliudin PFJ sintetikalik 
protsessler kushli bolatugin osimliklerdin kletka xem tokimalarinda aktiv korinedi. PFJda ATR 
glyukozanin glyukoza-6-fosfatka shekem fosforlaniuinda kollaniladi. Bul tsikldagi 
reaktsiyalardin xemmesinde de ATR payda bolmaydi. 
Glyukozanin pentozofosfat joli okisleniuinin etaplari
. 
PFJda okisleniudin eki joli ajiralgan: 1) Glyukozanin okisleniui  2) substrat 
regeneratsiyasi ushin kanttin rekambinatsiyasi. Birinshi etabi ush ferment sistema katnasinda 
izbe-iz reaktsiyalardan turadi. Birinshi reaktsiya glyukoza-6-fosfattin glyukozo-6-
fosfatdegidrogenaza tesirinde degidrirleniui. Bul ferment elektronlar aktseptori retinde NADR
+
ni 
jumsaydi. Ol glyukoza-6-fosfattin 1-uglerod atomin degidrirlep lakton-6-fosfoglyukon kislotasin 
payda etedi. Keyingi okisleniu reaktsiyalarinda 6-fosfoglyukon kislotasi degidrirlenedi xem 
dekarboksillenedi. Netiyjede D-ribulozo-5-fosfat xem kaytarilgan (kayta tiklengen) NADRN 
payda boladi. Solay etip, xer bir atom uglerodtin okisleniuinen eki molekula NADRN  payda 
boladi. 

---