Microsoft Word bm8q Nuranu0259 Mahmudova docx
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
7 25,2 m. (1882) – 29,0 m. (1997) arasında tərəddüd etmiş, səviyyənin enməsi 3,8 m, son 100 ildə isə 3,2 m. olmuşdur [8, s. 14, 15]. Cənub-şərqi Avropa ilə Asiyanın birləşdiyi bölgədə yerləşən Xəzərin su həcmi 76,700 kub km, orta dərinliyi 184 metrdir. Suyun ən dərin nöqtəsi Azərbaycana aid Lənkəran bölgəsində 1200 m., ən dayaz nöqtəsi isə, şimalda Volqa ( dil) çayının töküldüyü hissədə 5 m. həcmindədir. Xəzərin ən geniş hissəsi 554 km, ən dar hissəsi 200 km-dir. Sahillərinin ümumi uzunluğu 7010 km-dir. Qazaxıstanın Xəzər sahilləri 2340 km, Rusiya Federasiyasının 1930 km, Türkmənistanın 1200 km, Azərbaycanın 800 km, ranın isə 740 km uzunluğundadır. Bundan əlavə, Don və Volqa çayları arasındakı bağlantı kanalı vasitəsilə Xəzər Qara dənizə bağlanır [ 16, s. 145]. Müasir Xəzərin formalaşması müxtəlif mərhələlərdən keçməyinə baxmayaraq, milyon il bundan qabaq iqlimin kəskin dəyişməsi onun ərazisinin dövrü olaraq dəyişməsinə təsir göstərmişdir. Antik dövrün Xəzər dənizini öyrənməklə məşğul olmuş alim, səyahətçilərinin maraqlı fikir və fərziyyələri ə sasında demək olar ki, özünün çoxəsrlik tarixi ərzində Xəzərin çoxlu adları olmuşdur. Bəzi mənbələrdə bu adların sayı 40-dək, bəzilərində 70-dək, bəzilərində isə 100-dək göstərilib. Həmin adlar adətən onun sahilində məskunlaşmış əhalinin, böyük tayfa birliklərinin adına görə, ya da sahilyanı zolaqda yerləşən şəhər, vilayət, ölkələrin adlarına görə verilirdi. Bu baxımdan Xəzərin Hirkan, Abeskun, Xəzər, Xvalınsk, Kaspi, Pontik, Kimmerik, Sarmat, Xorasan, Tabasaran, Mazandaran, Göy, Ağ dəniz, Rus, Bakı, Dərbənd və s. kimi adları bununla bağlı olmuşdur. Adlar içərisində yalnız Xəzər və Kaspi tarixi və coğrafi hüquq qazanaraq indiyə kimi qalmışdır [8, s. 10, 11]. Dənizin (Xəzərin – N.M.) ən qədim adı isə Şərq dənizidir. Bu ada raqda aparılmış arxeoloji qazıntılar zamanı tapılmış gil kitabələrdəki “Aşşur Yazılarında” rast gəlinmişdir[ 11, s.27]. Qədim yunan coğrafiyaşünası və tarixçisi Hekatey Miletli (e.ə. V -V əsrlər) ilk dəfə olaraq Xəzərdən bəhs etmiş, onu okean körfəzi və Hirkan (Girkan) dənizi kimi adlandırmışdır. Sovet tarixçisi L.A.Yelnski isə Hekateyin və onun 8 müasirlərinin coğrafi baxışlarını bütövlükdə təhlil edərək belə nəticəyə gəlir ki, yunan səyyahı bütün dənizləri (Aralıq dənizi istisna olmaqla) o cümlədən Xəzəri qapalı hesab etmişdir. Lakin Herodotun dövründə Qırmızı, Ərəbistan və s. dənizlərin okeanla əlaqəsi aşkar edildi. Görünür tarixçi Herodot da bir dəniz haqqında olan baxışın mexaniki olaraq başqasına tətbiq edilməsinə qarşı çıxmışdır. Ona görə də Xəzərin heç bir dənizlə əlaqəsi olmadığını göstərmişdir. Xəzərə göl xarakteri e.ə. V-IV əsrlərdə daha çox irəli sürülürdü. Eyni zamanda əks nəzəriyyələr də mövcud idi. E.ə. II əsrdə yaşamış Ptolomey də birmənalı olaraq Herodotun fikrini təsdiq etmişdir. Hətta böyük mütəfəkkir Aristotel də Xəzərin qapalı hövzə olmasını müdafiə edirdi. Lakin onun Xəzərin Qara dənizlə yeraltı ə laqəsinin olması fikrini nəyin əsasında söyləməsini deyə bilmirik [8, s. 11, 12]. Beləliklə, bir neçə əsr ərzində qədim adamların Xəzəri okean körfəzi hesab etməsinə baxmayaraq, e.ə. II əsrdə Ptolomey köhnə və yeni məlumatlar əsasında Xəzərin qapalı hövzə olmasını tam əminliklə söyləmişdir. Bu fikrin qələbə çalması ə lbəttə, bir əsrdən çox vaxtda mümkün olmuşdur. Sonrakı əsrlərdə də bu hövzəni okean körfəzi hesab edən alimlər olmuşdur. Bir məqamı yadda saxlamaq lazımdır ki, Xəzərin göl olması, qapalı hövzə olması həqiqəti 2 min ildən artıq mübahisədən sonra təsdiq edilmişdir. Ümumiyyətlə, Xəzərin tarixi haqqında qədim dövrdə daha çox yunan müəllifləri (Hekatey, Herodot, Erotosfen, Strabon, Ptolomey və s.) ilk orta əsrlərdə isə yunanların fikirləri ilə tanış olmuş ərəb müəllifləri (Yaqut Həməvi, Zəkəriyyə Qəzvini, Əbul Fida, stəxri, drisi) sonrakı əsrlərdə isə fars, türk, Avropa və rus səyyahları ( .F.Seymanov, Q.V.Abix, N.N.Andrusov və s.) məlumat vermişlər. X ə srdə yaşamış Məsudi Xəzərdə üzən rus gəmiləri, Bakıda çıxarılan neft haqqında məlumat vermişdir [ 8, s. 12, 13]. Bu hövzənin adı XV əsrdən müntəzəm olaraq Xəzər adlanmış, ilk xəritəsi isə 1616-1617-ci illərdə çəkilmişdir. Xəzərin daha ətraflı tədqiqi XVIII əsrdə I Pyotrun göstərişi ilə ruslar tərəfindən aparılmış, hətta 1717-ci ildə onun yeni xəritəsi təsis olunmuşdur. I Pyotrun göstərişi ilə A.Beskoviç-Çerkaskanın təşkil etdiyi ekspedisiya Xəzərin şərq sahillərində olmuş, məlumatlar toplamışlar. XVIII 9 ə srin 20-ci illərində .F.Soymonov tərəfindən Xəzərin tədqiqi aparılmış, 1731-ci ildə hidrocoğrafi tərkibdə ümumi xəritəsini nəşr etdirmişdir [ 8, s. 13]. XVIII əsrdən etibarən mühüm iqtisadi-siyasi əhəmiyyətə malik olan, öz təbii sərvətləri ilə məşhur Xəzər dənizi rusların diqqət mərkəzində olmuş, XIX əsrin 30- cu illərindən isə Azərbaycanın işğalından sonra bu hövzədən Rusiya və ran sərbəst şə kildə istifadə etmişlər. XIX əsrin sonlarından başlayaraq Xəzərin geoloji tarixi, neft-qaz yataqları, bioloji şəraiti və s. tədqiqatlar bilavasitə azərbaycanlı mütəxəssislərin mühüm xidmətləri sayəsində aşkar olunmuşdur. Bu dövrdən etibarən Xəzərdə ağalıq uğrunda iki dövlətin Rusiya və ranın mübarizəsi daha səciyyəvidir ki, SSR dağılanadək burada bir çox maraqlı məqamlar diqqəti cəlb edir. Xəzər çox geniş bir tarixə malikdir. Bu tarix onun əsrlərlə, minilliklərlə bölgədəki mühüm əhəmiyyətindən xəbər verir. Xəzərin neft və təbii qaz ehtiyatlarının kəşfi və bölgə əhalisi tərəfindən istifadə edilməsi tarixi eramızdan əvvəlki dövrlərə təsadüf etsə də, dənizdən neft ilk dəfə XVI əsrdə çıxarılmışdır. Xüsusən də Azərbaycan sahillərində neftin fəal şə kildə hasilatı və dünya bazarlarına çıxarılması nəticəsində XIX əsrdə qərb neft ş irkətlərinin axınına məruz qalan bölgə 1900-cü illərin əvvəllərində bütövlükdə dünya neft hasilatının yarısını təşkil edirdi [ 16, s. 146]. XIX əsrin ortalarından başlayaraq sənayedə daha mütəşəkkil rol oynayan neft region dövlətlərinin diqqətini kəskin şəkildə Xəzərə yönəltmişdir. Əsrlərlə Rusiyanın Qafqazda apardığı mübarizələrin əsasında elə Xəzər kimi böyük hövzənin sərvətlərinə sahib olmaq dururdu. Buna görə də son 150 il Xəzər tarixində daha maraqlı məqamlarla zəngindir. Bu dövr ərzində dənizin Azərbaycan hissəsində 432 milyon ton neft, 318 milyard kub metr qaz hasil edilmiş, 26 böyük yataqlar kəşf edilmişdir [ 8, s. 15]. Ə lbəttə, bu qədər sərvətin mənimsənilməsində aparıcı rolu Rusiya oynamışdır. Məhz dünya praktikasında ilk dəfə olaraq 1798-1830-cu illərdə dənizdə Xəzərin buxtasında qazılmış quyulardan neft çıxarılmışdır. 1872-ci ildən başlayaraq Avropanın neft nəhəngləri bölgədəki neft sahələrinə böyük maraq Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|