Microsoft Word bm8q Nuranu0259 Mahmudova docx
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
13 istismarı dənizin normadan artıq çirklənməsinə səbəb olur. Bu isə suda üzən quşların məhvilə nəticələnir. Belə ki, 1998-ci ildə Abşeron rayonunda Qel adasında minlərlə quş məhv olmuşdur. Dənizin neftlə çirklənməsi balıqçılıq təsərrüfatına da böyük ziyan vurur. Nərə balığının əsas bazası olan şimali Xəzərdə 1980-cı illərin axırına qədər neftlə çirklənmə nisbətən aşağı səviyyədə idi. Lakin Astraxan qaz kondensator kompleksinin işə düşməsi ilə əlaqədar olaraq vəziyyət dəyişdi. Tengiz yataqlarının kəşfi və istismarı, daha sonra Kaşaqan yataqlarının istismarı bu vəziyyəti daha da dərinləşdirdi. Belə ki, ekoloji baxımdan dənizin çirklənməsi prosesi sürətləndi. Dənizin çirklənməsi öz növbəsində balıq ehtiyatlarının məhvinə səbəb olur, son vaxtlarda icazəsiz balıq ovunun (brakonyorluq) artması Xəzər hövzəsində nərə balığının kəskin azalmasına səbəb olmuşdur. Buna görə də sahilyanı dövlətlərə nərə balığının ovlanması üçün xüsusi kvota müəyyən edilmişdir. Bütün bunlar onu göstərir ki, Xəzərin statusu problemi özlüyündə onun bütün problemlərinin açarıdır. [13, s. 34] 90-cı illərdə baş vermiş ictimai-siyasi proseslər Xəzərin tarixində əsaslı dönüş yaradaraq əvvəllər keçmiş SSR -nin ranla bağladığı 10-dan artıq müxtəlif müqavilələr əsasında istismar praktikasını kölgədə qoymuşdur. Artıq regionda beş müstəqil dövlətin mövcudluğu onların xarici siyasətində “Xəzərdən yeni istifadəni” meydana çıxarmış, bu beynəlxalq əhəmiyyətli mövzuya çevrilmişdir. Elə buna görə də Xəzərin müasir tarixindəki ictimai-siyasi proseslərin öyrənilməsi mürəkkəb olduğu qədər də maraqlıdır. XIX əsrin II yarısınadək Xəzəri öyrənməklə məşğul olmuş, onu səciyyələndirən, müxtəlif fərziyyələr irəli sürmüş alim və səyahətçilərin əsərlərində bu hövzə haqqında müxtəlif maraqlı və zəngin məlumatlar vardır. Lakin, demək olar ki, həmin məlumatlarda Xəzərdən istifadə rejimi və onun beynəlxalq hüquqi statusu haqqında müzakirələr elmi araşdırma mövzusuna çevrilməmişdir. Bu barədə müvafiq elmi mülahizələr əsasən XIX əsrin sonunda meydana çıxmış, Rusiya və ran arasında cüzi müqavilə praktikası isə 1917-ci il oktyabr hadisələrinədək Xəzərin statusunu hüquqi cəhətdən sənədləşdirməmişdir. SSR dağılanadək Xəzərdən istifadəni Rusiya- ran və Sovet- ran müqavilələri 14 tənzimləyirdi. Lakin, həmin sənədlərdə də hüquqi baxımdan “status” anlayışı olmamışdır. Əsas diqqəti bu iki dövlət su sərhəddini Astara-Həsənqulu xətti ilə müəyyənləşdirərək (1881) tranzit məsələlərinə, iqtisadi – texniki əməkdaşlığa və istifadə rejiminə yönəltmişdir. Beynəlxalq hüquq normalarının inkişafı ilə bağlı dənizlər, göllər haqqında dövlətlərin yekdil qərarı, hüquqşünas alimlərin məsələ ilə bağlı fikirləri XX əsrdə meydana çıxmışdır. Lakin Xəzərin statusu yenə də müzakirə obyekti olmadı [8, s. 33]. Xəzər dənizinin SSR -yə məxsus hissəsinin ilk dəfə olaraq sektorlara bölünməsi məsələsi 1960-cı illərin sonunda müzakirə edilməyə başlandı. XX əsrin 90-cı illərində isə keçmiş SSR məkanında baş vermiş siyasi proseslər nəticəsində meydana çıxmış müstəqil dövlətlər beynəlxalq birliyin tamhüquqlu üzvü kimi sərbəst siyasət yeritmək hüququ qazandı. Xəzərətrafı regionda müstəqil dövlətlərin yaranması ilə həmin dövlətlərin su sərhədlərinin müəyyən edilməsi, Xəzərin hüquqi statusunun dəqiqləşdirilməsi zərurəti meydana çıxdı. Xəzər 90-cı illərdən sonra da Azərbaycanın siyasi-iqtisadi həyatında ə vvəllər olduğu kimi xüsusi mövqeyə malik olmuşdur. 20 sentyabr 1994-cü ildə gənc Azərbaycan Respublikasının beynəlxalq aləmdə gələcək özünütəsdiqinin çox mühüm amili olan bir gün idi. Çünki dünyanın 13 böyük neft şirkətləri ilə Azərbaycan hökumətinin imzaladığı “Əsrin müqaviləsi” Xəzər və quru sahədə neft ehtiyatlarının istismarında ilk və ən böyük dönüş oldu. Məhz bundan sonra “status” məsələsi meydana çıxdı və getdikcə sahilyanı dövlətlərin (Rusiya, Qazaxıstan, Türkmənistan, Azərbaycan və ran) Xəzərlə bağlı kəskin maraqlarının meydana çıxmasına səbəb oldu. mperiya təxəyyüllü dövlətlər Xəzərə müxtəlif qeyri-normal status verməyi təkid etməyə başladı. Ümumiyyətlə, SSR dağıldıqdan sonra meydana çıxmış problemlər içərisində Xəzərin statusu və onunla bağlı məsələləri sahilyanı ölkələr qarşısında mürəkkəblik dərəcəsinə görə daha önəmli hesab etmək olar. Ona görə ki, burada dünyanın ən böyük qapalı sututarının statusunun müəyyənləşdirilməsi bir neçə respublika qarşısında ilk dəfə məsuliyyətli məsələ kimi qoyulurdu. “Əsrin müqaviləsi”ndən sonrakı proseslər göstərdi ki, öz 15 kəskinliyi ilə meydana çıxmış Xəzərin statusunun illərlə davam edən problemli müzakirəsi qonşu Rusiya dövlətinin, onunla həmfikir ran və Türkmənistan dövlətlərinin Xəzər nefti uğrundakı mübarizəsinin tarixi davamı idi. Bu üçlük ə sassız ideyalarla çıxış edərək Azərbaycanın Xəzər neftinin istismarına dair Qərb ş irkətləri ilə həyata keçirdiyi mühüm əhəmiyyətə malik neft diplomatiyasına ciddi maneələr törətməyə çalışırdı. Axı, əsrlərlə Xəzərdə hegemonluq iddiasında olub, bunu zaman-zaman bəzən siyasi, bəzən hərbi vasitələrlə həyata keçirən Rusiya artıq burada tarixi nüfuzunu demək olar ki, itimişdir. Beləliklə, Xəzərin statusunun meydana çıxması ilə 3 sahilyanı dövlətin Rusiya, ran və Türkmənistanın mövqeyi Azərbaycan və Qazaxıstanın mövqeyinə qarşı birləşmişdir [8, s. 34, 35]. Bu barədə növbəti paraqraflarda ətraflı məlumat veriləcəkdir. Bütün deyilənləri ümumiləşdirərək, SSR -nin süqutundan sonra Xəzərətrafı regionda yeni müstəqil dövlətlərin yaranması səbəbindən həmin dövlətlərin su sərhədlərinin müəyyən edilməsi, Xəzərin enerji ehtiyatlarının və digər resurslarının bölüşdürülməsi zərurəti, müasir dövrdə Xəzərdən istifadənin müxtəlif aspektlərini ə hatə edən məsələlərin SSR - ran müqavilələri əsasında həllinin mümkünsüzlüyü və bu baxımdan yeni normaların tətbiq edilməsinin vacibliyini Xəzərin hüquqi statusu probleminin yaranmasını şərtləndirən amillər kimi xarakterizə edə bilərik. Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|