Microsoft Word bm8q Nuranu0259 Mahmudova docx
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
19 arasında çəkilən xəttin şimalında qalan hissəsidir. Bu xəttin cənubunda qalan hissə isə ranın ixtiyarına verilmişdi [ 19, s. 69-70]. Daha dəqiq desək, 1935-ci ildə Stalin dövründə həyata keçirilən bölünmə ilə Azərbaycan- ran sərhəddindəki Astaradan Türkmənistan- ran sərhəddindəki Həsənqulu bölgəsindən şimalda qalan Xəzərin 88%-lik hissəsi SSR -nin milli sektoru kimi qəbul edilmiş, ranın payına isə cənubda qalan 12%-lik hissə düşmüşdür [ 19, s. 69]. 1970-ci ildə isə SSR Neft və Sənaye Nazirliyi tərəfindən neft istismarı və geoloji araşdırmalar aparılması üçün Xəzərin “sovet” sektorunu dörd sovet respublikası (Rusiya SSR, Azərbaycan SSR, Qazaxıstan SSR və Türkmənistan SSR) arasında regional sektorlara bölünmüşdür. Bu bölünmə zamanı beynəlxalq sahədə mövcud olan normalar nəzərə alınmışdır. Belə ki, Xəzərin ortasından çəkilən xətlə adı çəkilən ölkələrin sərhədlərini birləşdirən nöqtələrdən uzadılan xətlərin içində qalan sahələr bu ölkələrin sahəsi olaraq müəyyən edilmişdir. Bölünmə zamanı qanuni sərhədlər çəkilməsə də təcrübədə neft əməliyyatlarının ölkələrin neft şirkətlərinə yaxınlığı əsas götürülmüşdür. Orta xəttə əsaslanan bu bölünməyə heç bir sərhədyanı dövlət qarşı çıxmamışdır [ 19, s. 70]. 70-ci illərdə SSR Neft Nazirliyinin qərarı ilə milli sektorlara bölünmə praktikası Xəzəryanı respublikaların milli sektorlarda sərbəst hərəkətini hüquqi cəhətdən təsdiqləyən yeganə sənəd idi. Bunu 1978-ci ildə qəbul edilmiş “Hüquq qəbulluğu barədə konvensiya” təsdiqləyirdi. Həmin konvensiyada deyilirdi ki, “müttəfiq respublikalar müəyyən olunmuş quru və dəniz sərhədlərinin yeganə sahibidirlər. Burada aparılan işlər respublikanın daxili qanunvericiliyi ilə müəyyən olunur” [ 8, s. 137]. Xəzərin bu bölgüsündə Qazaxıstan 113 min kv km, Rusiya 64 min kv km, Azərbaycan və Türkmənistan isə təxminən 80 min kv km-lik sahəyə malik olmuşdur. Hər sovet respublikası öz sahəsi daxilində neft və təbii qaz axtarışı ilə hər cür tədqiqat aparmaq məsələsində müstəsna hüquqlara sahib olmuşdur. [ 19, s. 70-71]. 20 Ümumiyyətlə, Xəzər dənizinin hüquqi statusunun müəyyən edilməsi ilə bağlı üç əsas yanaşma mövcuddur: 1) Birinci yanaşmaya görə, Xəzər beynəlxalq göldür və bu səbəbdən sərhədyanı dövlətlər arasında həm dənizin dibi, həm də su səthi milli sektorlara bölünməlidir. Hər sektor isə aid olduğu dövlətin tam suverenliyi altında olmalıdır [ 19, s. 74]. 2) kinci yanaşmaya görə, yəni Xəzərin hüquqi statusunun dəniz olaraq qəbul edilməsi Beynəlxalq Dəniz Hüququ Konvensiyasının (1982) tətbiqini zəruri edir. Bu halda 12 millik ərazi suları, 200 mili keçməyən müstəsna iqtisadi zona və kontinental şelf prinsiplərinə uyğun sərhəd xətti çəkilməlidir. Lakin Xəzəryanı dövlətlər arasındakı məsafə bu cür bölgünü tətbiq etmək üçün kifayət deyil [ 15, s. 9]. 3) Üçüncü yanaşmaya görə isə, Xəzər xüsusi bir su hövzəsidir və onun statusunun təkcə dəniz hüququ prinsiplərinin və ya beynəlxalq göllərin bölünməsi ilə bağlı beynəlxalq təcrübənin tətbiqinin mümkün olmadığını hesab edirlər. Bu yanaşma tərəfdarları Xəzərdə qeyri-ənənəvi üsulların tətbiqini dəstəkləyir [ 19, s. 75]. 1991-ci ildə imzalanmış Minsk razılaşması ilə tərəflər keçmiş sovet respublikalarının ərazi bütövlüyü və mövcud sərhədlərinə hörmətlə yanaşdıqlarını bəyan etdilər. Bu inzibati sərhədlərin sələf dövlətdə olduğu kimi saxlanılması ilə bağlı beynəlxalq hüququn uti possidetis normasına uyğun gəlirdi. Həmin norma Beynəlxalq Ədalət Məhkəməsinin Qvineya-Bisau və Seneqal arasında dəniz sərhədlərinin delimitasiyası ilə bağlı yaranmış konflikt zamanı tətbiq etdiyi kimi, beynəlxalq göllərə də şamil oluna bilər [ 27, s. 16]. ndi isə, Xəzərin hüquqi statusunun müəyyən edilməsi ilə bağlı müxtəlif variantlara nəzər salaq. Bu variantlardan biri də kondominium, yəni ortaq istifadə variantıdır. Belə ki, kondominium iki dövlətin bir ölkə üzərində səlahiyyətlərindən bərabər şəkildə istifadə etməsidir. Quru ərazisi ilə bağlı kodominiuma aid bir neçə nümunə olsa da, qapalı və ya yarımqapalı su məkanlarına aid ortaq idarəetmə ilə 21 ə laqədar yalnız bir nümunə mövcuddur: El Salvador, Honduras və Nikaraqua arasındakı Fanseka Körfəzi [11, s. 53]. Belə ki, 1821-ci ilədək hər üç dövlət spaniyanın tərkibinə daxil idi. Beynəlxalq Ədalət Məhkəməsinin qərarına görə, Körfəzin hər bir sahilyanı dövlətin sahildən 3 mil məsafəyədək olan hissəsi onun ə razisi hesab edilmək şərtilə qalan hissəsi ümumi istifadəyə verilirdi [ 27, s. 17]. Beynəlxalq Ədalət Məhkəməsinin bu qərarının Xəzərə tətbiq edilməsi demək olar ki, mümkün deyil. Çünki, Xəzər ilə Fanseka körfəzi arasında bir çox fərq mövcuddur. Belə ki, Fonseka təkcə spaniya tərəfindən, Xəzər isə iki fərqli dövlət (Çar Rusiyası/SSR - ran) tərəfindən istifadə olunmuşdur. Xəzərin statusunun kondominiumla müəyyən edilməsi daha çox Rusiyanın mənafeyinə uyğun gəlir [ 11, s. 53]. Xəzərin bölüşdürülməsi və istifadə rejimi ilə əlaqədar variantlardan biri də sektoral bölgüdür. Bu yanaşmaya görə Xəzər beş sahilyanı dövlət arasında bölünməli, hər bir sahilyanı dövlət burada quru ərazisi üzərində malik olduğu suveren haqlara sahib olmalıdır. Əslində bu yanaşmaya görə məsələ daha asan həll oluna bilər. Çünki, dövlətlər öz aralarında razılaşaraq istədikləri formada tənzimləməyə nail ola bilər. Məsələni asanlaşdıran digər bir səbəb isə, kondominiumdan fərqli olaraq, sektoral bölgüyə aid bir neçə nümunənin mövcudluğudur [ 11, s. 53]. Beynəlxalq göllərin sektoral bölgüsünə ABŞ-Kanada arasında Böyük Göllər, Qazaxıstan-Özbəkistan arasında Aral gölü, Uqanda-Tanzaniya-Keniya arasında Viktoriya gölü, sveçrə- taliya arasında Luqana gölü və Fransa- sveçrə arasında Cenevrə gölünü nümunə göstərmək olar. Bundan əlavə Nigeriya, Çad və Kamerun arasında Çad gölünün statusu da bu bölgüyə əsasən müəyyən edilmişdir. Göründüyü kimi Xəzərin milli sektorlara bölünməsi ilə bağlı variant daha geniş hüquqi tətbiq təcrübəsinə malikdir [ 11, s. 54]. Ümumiyyətlə, Xəzər mürəkkəb və qeyri-müəyyən beynəlxalq hüquqi statusa malik olan sərhəd göllərindəndir. Bu qeyri-müəyyənlik Xəzərin beynəlxalq hüquqi vəziyyətinin aydınlaşdırılması məsələsində keçmiş SSR ilə ran arasında bağlanmış hüquqi sənədlər, 1991-ci ildən sonra isə beş Xəzəryanı dövlətlər Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|