Microsoft Word bm8q Nuranu0259 Mahmudova docx
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
10 göstərmiş, 1873-cü ildə Robert Nobel (1829-1896) Abşeron, Xəzər neft yataqlarının istifadəsinə və ağ neft fabrikinin tikintisinə qardaşları Lüdviq və Alfred ilə birlikdə 25 min rubl sərf etmişdir. Həmin qardaşlar 1879-cu ildə neft ş irkəti yaratmışlar. 1877-ci ildə L.Nobelin sifarişi ilə dünyada ilk neft gəmisi tikilib istifadəyə verilmişdir. “Zaratustra” adlanan dünyanın ən iri tankeri 40 ilə yaxın Xəzər dənizində işlədi. Xəzər neftinə daha sonra Rotşildlər maraq göstərmiş, öz fəaliyyət dairəsinə görə II yerə çıxmışlar. Sovet hakimiyyəti illərində də Xəzər nefti məşhurluğu ilə yanaşı, Moskvanın diqtəsi ilə güclü istismar olunmuş, həm də burada tətbiq olunmuş texnikanın səviyyəsi getdikcə yüksəlmişdir. lk dəfə olaraq 1949-cu ildə sənaye üsulu ilə neftin istehsal edilməsinə Xəzər dənizində başlanmışdır. [ 8, s. 15, 16] Xəzərin enerji ehtiyatları uzun müddət sahilyanı dövlətlər arasında müzakirə mövzusu olmuşdur. Xəzərin enerji ehtiyatlarından bəhs etməmişdən qabaq ilk növbədə dünya üzrə enerji ehtiyatlarının həcminə nəzər salaq. Dünya enerji ehtiyatlarının 36.8%-ini neft, 27,1%-ni kömür, 23,6%-ni təbii qaz, 6,2%-ni su enerjisi, 6,1%-ni isə nüvə enerjisi təşkil edir. Neftin əhəmiyyəti isə onun enerji ehtiyatları içərisində sahib olduğu yüksək paya əsaslanır [ 17, s. 7]. Lakin, enerji istehlakında təbii qazın həcmində ciddi artım müşahidə olunur. Mütəxəssislərin fikrincə, illik orta hesabla 2,3% həcmində artan təbii qaz istehlakı 2030-cu ildə bugünki istehlakdan 90% artıq olacaq və ümumi enerji istehlakında kömürü ötərək neftdən sonra ikinci yeri tutacaqdır [17, s. 9]. SSR -nin süqutundan sonra bölgənin enerji potensialı ilə bağlı müzakirələrdə Azərbaycanın “Qafqazın Küveyti”, Qazaxıstanın isə “ kinci Səudiyyə Ərəbistanı” olması iddia edilir [ 17, s. 24]. ABŞ-ın Enerji darəsinin (Energy nformation Agency) hesablamalarına görə, ümumilikdə Xəzər hövzəsinin su və quru sektorunda təsdiq edilmiş və ehtimal edilən ehtiyatları 48 milyard barel neft və 292 trilyon kub fut təbii qaz həcmindədir. [34] Xəzər dənizinin su sektorunda ümumi neft ehtiyatlarının 19,6 milyard barel, qaz ehtiyatlarının 106 trilyon kub fut, quru sektorunda isə, müvafiq 11 olaraq 28,6 milyard barel və 186 trilyon kub fut (təxminən 7 trilyon kub metr) həcmində qiymətləndirilir [ 37]. Hesabatda qeyd edilir ki, 2012-ci ildə Xəzər hövzəsində gün ərzində orta hesabla 2,6 milyon barel xam neft çıxarılmışdır ki, bu da dünya xam neft hasilatının 3.4%-ini təşkil etmişdir. Bu göstəricinin 35%-i Xəzərin su sektorunun, qalan hissəsi isə quru sektorunun payına düşür. Xəzər hövzəsinin ümumi neft hasilatının yarısı isə sahildən 100 milədək məsafədə olan quru sektorunun hesabına təmin edilir [ 34]. Ümumiyyətlə, Xəzərin təbii ehtiyatlarını 3 istiqamətdə araşdıra bilərik: bioloji, neft-təbii qaz, mineral-duz ehtiyatları. Xəzər dənizinin bioloji ehtiyatları əsas etibarilə balıqlardan, yosunlardan, müxtəlif dəniz bitkilərindən, fitoplankton və zooplanktondan ibarətdir. Xəzərin balıqla zənginliyi bitkilərin bolluğundan və növ müxtəlifliyindən irəli gəlir. Belə ki, bu bitkilər həm balıqların qorunmasını, həm də qidalanmasını asanlaşdırır. Hazırda Xəzər dənizində beş növ “qızıl balıq” mövcuddur. Xəzər dənizinin kürüsü isə dünyanın ən məşhur kürüsüdür. Azərbaycan kürü ehtiyatları baxımından dünyanın ən zəngin dövlətləri sırasındadır [ 11, s. 33]. Xəzər hövzəsində 120-dən çox balıq növü mövcuddur. Dənizin bioloji resursları isə milyardlarla ABŞ dolları həcmində qiymətləndirilir. Belə ki, dünya üzrə nərə balıqlarının və qara kürünün 90%-i Xəzərdə yerləşir. Sahilyanı dövlətlər üzrə 10 minlərlə balıqçının fəaliyyət göstərdiyi balıqçılığın illik həcmi yarım milyon tona bərabərdir ki, bu da Xəzər dənizinin ən mühüm iqtisadi göstəricisidir [ 23, s. 82]. Xəzərin ən mühüm təbii ehtiyatlarından biri neft və qaz hesab olunur. Hazırda neft maye yanacaq və kimya sənayesi üçün dəyərli xammal kimi istifadə edilir. Belə ki, neftdən benzin, kerosin, mazut və s. kimi bir çox məhsul əldə edilir. Neft xammal kimi sənaye baxımından da əhəmiyyətli rol oynayır. Təbii qaz da bir çox sahədə istifadə edilir və neftlə eyni dərəcədə əhəmiyyətə malikdir. Beləliklə, Xəzərin neft və təbii qaz ehtiyatları ilə zənginliyi onun strateji əhəmiyyətini günbəgün artırır [ 11, s. 35]. 12 Xəzər dənizindən çıxarılan duzlar kimya, şüşə, kağız sənayesi və digər sahələrdə istifadə edilir. Bundan əlavə, Qaraboğazgöl bölgəsində Xəzərdən çıxarılan kimyəvi maddələrin istehsalı üçün Qaraboğazgöl fabriki də təsis edilmişdir. Volqa, Ural, Terek, Kür və b. çaylardan Xəzərə ildə 72 milyon tondan artıq müxtəlif çeşidli duz ehtiyatları axır. S.B. Bruyeviçin hesablamalarına görə burada ümumi duzun miqdarı bir trilyon tondur. Bunun 72 %-ini isə sulfat duzları təşkil edir. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, Xəzər dənizinin zəngin kimyəvi strukturu gələcəkdə kənd təsərrüfatı üçün əhəmiyyətli gübrələrin istehsal edilməsində istifadə oluna biləcək qiymətli mənbədir [ 11, s. 37]. Qeyd etmək lazımdır ki, problemi başa düşmək üçün bu resursların həcmini bilmək kifayət deyil. Bu resurslar eyni zamanda Xəzəryanı dövlətlərin siyasi və iqtisadi müstəqilliyinin təminatıdır. Belə ki, Azərbaycan, Türkmənistan və Qazaxıstanın neft və qaz ehtiyatları onların inkişaf etmiş ölkələrə çevrilməsində mühüm rol oynayır ki, bu da öz növbəsində Xəzərin statusunun müəyyənləşdirilməsini zəruri edir. Xəzərin hüquqi statusunun müəyyənləşdirilməsini şərtləndirən digər amillərə nəzər salaq. Belə ki, Rusiya və ranın aktivlik göstərməsinin səbəbi təkcə Xəzərin enerji ehtiyatlarının bölüşdürülməsi ilə bağlı deyil. Çünki, Rusiyanın Sibir, Saxalin və Arktikadakı ərazilərində, ranın isə Fars körfəzində böyük enerji ehtiyatları var. Lakin, Xəzər regionunda Rusiya və ran üçün daha vacib məsələ siyasi vəziyyət və Qərbin burada möhkəmlənməsinin qarşısını almaq istəyidir [ 27, s. 6,7]. Digər bir amil, Xəzər regionunda ekoloji təhlükəsizlik və ətraf mühitin qorunması ilə bağlıdır. Ona görə ki, ekoloji təhlükəsizlik baxımından Xəzər problemləri bu gün həyəcan doğurur. Xəzəryanı dövlətlərin Xəzərdən istifadəsinin həddini müəyyənləşdirən xüsusi normativ aktların olmaması bu gün Xəzərin çirklənməsinin qarşısını almağı mümkünsüz edir. Karbohidrogen ehtiyatlarının Xəzəryanı regionda, həm quruda, həm də şelf zonasında mənimsənilməsi şübhəsiz ki, müəyyən diqqət tələb edir. Dənizdən karbohidrogen çıxarılması daha çox Xəzərin Azərbaycan sektoruna düşür. Belə faktı nəzərdən qaçırmaq olmaz ki, dənizdə neft yataqlarının kəşf edilməsi və Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|