Microsoft Word Calal Abdullayev ?s?rl?ri doc

 

327

ötəri və müxtəsər  şəkildə sizin diqqətinizə yönəltməyə çalışdıq. 

Əslində isə onun yaradıcılığı vahid Azərbaycanın dünəni, bu günü və 

sabahı deməkdir. Onun poetik düşüncəsinin  əsas məhvərı,  əsas 

məbədi bütöv Azərbaycan torpağıdır.Hələ biz onun bir-birindən gözəl 

«Qış qayğısı», «Türklər», «Hökmdar qızının sevgilisi», «Sevgi na-

xışları», «De, hardasan», «Nağıllaşan məhrəmlər», «Mühacir qeyrəti» və 

nəhayət, Cənubi Azərbaycanda gedən azadlıq mübarizəsinin şanlı tarixi 

salnaməsi sayılan «Öz gözlərində» adlı sənədli xatirə kitabını demirik. 

Bir sözlə, Ə.Tudə böyük Azərbaycan şairidir. Onun böyüklüyü 

yaradıcılığında özünü çox aydın şəkildə büruzə verir. 

 

«Azərbaycan gəncliyi»qəzeti, 7-14 yanvar,  

28 yanvar-4 fevral,2005 

 

 

MİR CƏLALIN ELMİ-NƏZƏRİ VƏ ƏDƏBİ- TƏNQİDİ 

GÖRÜŞLƏR SİSTEMİNƏ YENİ BAXIŞ 

 

Ədəbi tənqid və ümumiyyətlə,  ədəbiyyatşünaslıq elminin inkişa-

fında xüsusi yeri olan, onu yeni mərhələyə yüksəldən sevimli 

yazıçımız Mir Cəlal son dərəcə  zəngin və geniş,  əhatəli, çoxcəhətli 

yaradıcılıq diapazonuna malikdir. 

O öz dövrünün böyük sənətkarı kimi yaşadığı  cəmiyyətin bütün 

ziddiyyət və  təzadlarını, pozitiv və neqativ məqamları, hətta məişət 

həyatının müxtəlif cəhətlərini, mənəvi-əxlaqi dəyərləri böyük bir 

həssaslıq və  dəqiqliklə  əks etdirməklə  bərabər, özündən  əvvəlcə  və 

özü ilə çiyin-çiyinə yazıb-yaratmış böyük sənətkarların həyatını  və 

yaradıcılıq yolunu tədris və təbliğ etməklə yanaşı, ahəngdar, sistemli 

bir ardıcıllıqla təbliğ  və  tədqiq etmiş, həm də ümumiyyətlə, bədii 

yaradıcılığının ümdə və aktual problemlərini həmişə ön plana çəkərək 

onları böyük elmi-nəzəri ümumiləşdirmələr yolu ilə getmiş və onların 

hər biri haqqında öz müdrik, ağıllı fikir və mülahizələrini obyektiv 

şəkildə böyük səmimiyyətlə söyləmişdir. Onu da deyək ki, böyük 

sənətkarın elmi-nəzəri, ədəbi-tənqidi, etik-estetik görüşlər sistemində 

zaman, məkan, ədəbi növ, janr, bədii formalar sahəsində də heç bir 

məhdudiyyət, sərhəd yoxdur; ən qədim dövrlərdən yazanda da, ən 

müasir, çağdaş zamanlardan yazsa da, nəsr, şeir və dramaturgiyadan 

söhbət açsa da, fərqi yoxdur, həmişə yüksəkdə dayana bilirdi. 

Ona görə də biz ön söz yazdığımız Gülxani Şükürovanın (Gülxani 

---

 

328

Pənah- C.A.) «Mir Cəlalın elmi-nəzəri görüşləri» adlı monoqrafiyasının 

xüsusi bir zərurətdən doğduğunu, aktuallığını qeyd edərək bildiririk ki, 

əsər böyük ədibin elmi-nəzəri,  ədəbi-tənqidi görüşlərinə dair yazılmış 

düşündürücü, sistemli bir tədqiqat işi kimi dəyərləndirilə bilər. 

Monoqrafiya müəllifi Gülxani Pənah bu əsərə  qədər də diqqətə-

layiq tədqiqat işləri aparmış  və özünü bir səriştəli, məhsuldar alim 

kimi göstərmişdir.Gülxani Pənah yazıçının demək olar ki, bütün 

elmi-nəzəri, etik-estetik, ədəbiyyat tarixçiliyi, ədəbi-tənqidi irsini tam 

və bütöv şəkildə alaraq etibarlı  mənbələrə, qaynaqlara, zəngin 

elmi-nəzəri fakt və materiallara istinad edərək dərin araşdırmalar, 

müqayisələr, paralellər apararaq, necə deyərlər, Mir Cəlalın böyük 

alim, nəzəriyyəçi  ədəbiyyat tarixçisi, tərcüməçi, tənqidçi portretini 

bütün konturları ilə boya-boy, tam və bütöv kimi yaratmağa müvəffəq 

olmuşdur. Ona görə də bu müfəssəl portretə hansı tərəfdən baxsan, o 

tərəfdən bitkin və dolğun görünür. Ona görə  də

 

monoqrafiyanın 

strukturu, quruluşu və ya elmi-nəzəri sxemi dərhal oxucuda xoş 

təəssürat yaradır, diqqəti çəkir. Giriş, «Yeddi gözəlin nəsrlə  tərcü-

məsi», «Mir Cəlal və ədəbi irsimiz», «Mir Cəlal rus ədəbiyyatı haq-

qında», «Mir Cəlal Füzuli yaradıcılığı haqqında», «Azərbaycanda 

ədəbi məktəblər», «Mir Cəlal XX əsr Azərbaycan  ədəbiyyatı haq-

qında», «Mir Cəlal «Ədəbiyyatşünaslığın əsasları haqqında» və s. 

Əlbəttə, diqqətlə baxılsa bu başlıqların adı  və düzülüşündə 

müəyyən nöqsanlar görmək mümkündür. Lakin öz simmetriyası ilə 

diqqəti çəkən yaxşı bir sənət  əsərinin işıq-kölgə aspektlərinin 

müəyyən kölgəli tərəfləri onu müşahidə edənlərin nəzərində elə  də 

əhəmiyyət kəsb etmədiyi kimi, burada da müəyyən xırda-para 

qüsurları asanlıqla bağışlamaq mümkündür. 

Monoqrafiyanın «girişində tədqiqatçı möhkəm bir tramplin rolunu 

oynayan bir dayaq, istinad nöqtəsi kimi ədibin  əsas maraq dairəsi, 

tematikası, daha qabarıq və ön planda vermək istədiyi problem və 

məsələlər, xüsusilə bədii sənətkarlıq haqqında düşüncələr, bu sahəyə 

daha çox diqqət yetirməsi, dili, üslub, sadəlik, konkretlik, lakonizm və 

s. haqqında olduqca yığcam və müxtəsər söhbət açır. Tədqiqatçı 

ədəbiyyatımızın qızıl dövrü adlanan XII əsrə, Nizami dühasının nadir 

incilərindən biri sayılan «Yeddi gözəl» poemasının  ədib tərəfindən 

nəsrlə tərcüməsinə diqqətimizi cəlb edir. Bu isə −yəni bu faktın özü 

Mir Cəlalın klassiklərə necə qayğı və diqqətlə yanaşdığına əyani bir 

sübut kimi maraq doğurur. Doğrudan da, burada böyük yazıçı olduqca 

---

 

329

xeyirxah bir iş görmüş, əsərin geniş oxucu kütləsi tərəfindən öyrənil-

məsini, lazımınca mənimsənilməsini asanlaşdırmaqdan ötrü o, həmin 

əsərin poetik tərcümələrindən  əsaslı surətdə  fərqlənən, yaddaşlarda 

daha çox yaşaya bilən yeni bir poema variantı yarada bilmişdir; bu, 

adi tərcümə kimi qəbul edilə bilməz, yazıçı onu elə səliqəli, elə bədii, 

elə ecazkar bir şəkildə işləmişdir ki, oxucu sanki bir tərcümə ilə yox, 

orijinal bir əsərlə qarşılaşır.  Əsərin nəsr variantı barədə  tənqidçi 

Nərgiz Paşayevanın sözləri olduqca dürüst və mənalıdır: nəsr variantı 

da hər  şeydən  əvvəl, «poemanın məzmununun, oradakı poetik mət-

ləblərin, müəllif fikirlərinin və ideallarımızın daha aydın və qabarıq və 

lakonik dərkinə, yadda qalmasına xeyli dərəcədə kömək etmiş olur.Bu 

üsul nəinki hadisələrin bədii qəhrəmanların səciyyəsinin konkret və 

dəqiq  şərhinə kömək edir, hətta sətiraltı  mənaların, poetik-obrazlı 

ifadələrin, mürəkkəb məcazların, bədii təkrir vasitələrinin daha 

qabarıq nəzərə çatdırılmasında xeyli effektli olur». 

Tədqiqatçı bu və sonrakı bəhslərlə öz təhlillərini daha yaxşı əsas-

landırmaq məqsədilə bilavasitə yazıçının qələmindən çıxan bir sıra 

konseptual məqalələrə də diqqətlə yanaşır, onların aktuallığını, ədə-

biyyatımızın inkişafında oynadıqları rolu yüksək qiymətləndirir. Bu 

mənada  ədibin «Klassiklər və müasirlər» kitabındakı silsilə  məqa-

lələrinin təhlili bizim çox böyük marağımıza səbəb oldu. Xüsusilə, 

«Nizaminin müsbət surətləri haqqında» məqaləsində «Yeddi gözəl» 

poemasının qaynaqları, «Şahnamə»dən gələn motivlər, müştərək və 

fərqli cəhətlər haqqında  ədibin dediklərini  əsaslı surətdə  təhlil 

süzgəcindən keçirir və müəyyən elmi-nəzəri qənaətlərə gələ bilir. O, 

Mir Cəlalın həmin məqaləsinin verdiyi materiallara istinadən yazı-

çının aşağıdakı fikir və mülahizələri ilə razılaşdığını bildirir: «Hər iki 

böyük  şairin eyni tarixi hadisəni yazmasına baxmayaraq tiplər, 

təsvirlər arasında oxşayış çox azdır.Tarixi, faktik, xronoloji mo-

mentləri nəzərə almasaq, Firdovsinin Bəhruzu ilə Nizaminin Bəhramı 

arasında da fərq çoxdur. Hər iki şair Bəhramı ağıllı, bacarıqlı bir şah 

kimi təsvir etmişdir.Hər iki şair onun müharibədə, ovda, məclislərdəki 

hünərindən bəhs etmiş, maraqlı epizodlar vermişdir. Lakin bu təsəvvürlər 

yalnız bədii forması ilə deyil, ideya-məzmun cəhətdən də ayrıdır». 

Tədqiqatçı  ədibin həmin məqaləsinin təhlili zamanı da ən xırda 

məqamlara,  ən kiçik nüanslara belə çox incəliklə yanaşmış, necə 

deyərlər, mənadan məna çıxarmağı bacarmışdır. Bu qeyd xüsusilə bizim 

xalqın yaratdığı «Mərd ilə Namərdin nağılı»ndakı  məzmuna aiddir. 

---