Microsoft Word Cavid Veliyev kitap sonn doc

İREVAN ŞEHRİ 
 
205 
de  yeniden  yaptırarak  gereken  mühimmat  ve  askeri  malze‐
meyle donattırmıştı.
247
Sonradan İrevan eyaleti yeniden Safevilerin yönetimine
geçmiş. Emirgüne Han Kacar’ın (1604‐1625) İrevan'ın hakimi
olduğu  dönemde  kale  ve  Han  Sarayı  daha  da  sağlamlaştırıl‐
mıştı.  1679  yılı  depreminden  sonra  tamamen  yıkılan  İrevan
Kalesi ve aynı zamanda, Han Sarayı Çal Han (1679‐1688) ta‐
rafından yeniden restore edilmiştir.
İrevan eyaletinin Osmanlı yönetiminde olduğu dönem‐
de  Recep  Paşa  (1725‐1728)  tarafından  İrevan  Kalesi`ndeki
sarayda  yapılanma  ve  düzenleme  çalışmaları  yapılmıştır.
Hüseyinali  Han  Kacar’ın  (1759‐1783)  hakimiyeti  döneminde
yeni  Han  Sarayı  inşa  edilmiştir.  Hüseyinali  Han  ve  oğlu  Mu‐
hammed  Han'ın  (1784‐1805)  hakimiyeti  dönemleri  İrevan
şehrinin ve kalesinin yükseliş dönemi olarak kabul edilir.
Hüseyinali  Han  yeni  konut  inşa  ettirmek  için  dönemin
ünlü mimarı Mirza Cafer Hoylu’yu İrevan'a davet etmiştir. XX.
yüzyılın  başlarında  Mirza  Cafer  Hoylu’nun  yönetimi  döne‐
minde  İrevan  kalesinde  bulunan  Han  Sarayı  yeniden  yapıl‐
mıştır.  1791  yılında  Hüseyinali  Han'ın  oğlu  Muhammed  Han
Kaçar aynalı salonu ve Serdar bağındaki yazlığı yaptırmış ve
böylece  mimari  açıdan  bir  saray  gibi  tamamlanmıştır.  Saray
1810  yılında  Hüseyingulu  Han'ın  hakimiyeti  döneminde  ta‐
mir edilmiş ve bir takım bölümler eklenmiştir.
İrevan Kalesi ve Han Sarayı`nın Rusya işgalinden sonra
yapılan çizimlerinin bir kısmı şu anda İrevan şehir tarih mü‐
zesinde bulunmaktadır. 1837 yılında Serdar Sarayı`nın yakla‐
şık 1 dönüm alan üzerine yapıldığı anlaşılıyor. Saray kalenin
kuzey‐batı  kısmında  yerleşmiş  ve  kaleden  saraya  kapı  bu‐
lunmaktaydı.
                                                            
247
 Evliya Çələbi,Səyahətnamə,a.g.e., s.50‐51.
NAZİM MUSTAFA 
 
206
Resmi  kabuller  için  tasarlanmış  iki  katlı  saray  binası
trapesiya  biçiminde  (boyutları  36x35x31x25m)  olmuştur.
Sarayın  ortasında  şahın  karşılanması  için  büyük  bir  balkon
yapılmıştır. Balkonun bitiminde Zengi nehrine açılan ve renk‐
li camlarla süslenmiş, ayrı yatak yerleri yapılmıştı. Han Sara‐
yı'nın  aynalı  salonunda  Han'ın  tahtının  önünde  tedavi  edici
özelliklere sahip oniks taşları ile yıldız şeklinde havuz yapıl‐
mıştı.  Rus  ressamı  G.  Gagarin’in  yaptığı  aynalı  salonun  res‐
minde küçük bir çeşme havuz da bulunmaktadır. Bu havuz da
şu anda İrevan Tarih Müzesi'nde bulunmaktadır.
Bunların  dışında,  Han  Sarayı`na  bitişik  iki  bina  ‐  biri
Han'ın ailesinin yaşadığı ve diğeri ise ek binanın tamamlayıcı‐
sı olmuştur.
248
Birbirine bitişik olan Han Sarayı ve haremi ortak mima‐
ri  özelliğe  sahip  olmuştur.  Harem  sarayla  küçük  bir  koridor
aracılığıyla  birleşiyordu.  Dikdörtgen  olan  haremin  uzunluğu
200 fut (1 fut = 0,3048 m), genişliği yaklaşık 125 fut olmuş‐
tur.  Haremin  çok  sayıda  odası  ve  koridoru  bulunmaktaydı.
İrevan  Kalesi'nin  Rus  birlikleri  tarafından  işgalinden  sonra,
yani 1827 yılında harem hastaneye dönüştürülmüştür. Serdar
haremi  mermer  kaplama  yapılmış,  mozaikle  süslenmiş  ha‐
mamı da kendi ihtişamı ile seçilirdi. Haremin geniş yaz havu‐
zu vardı. Uzunluğu 15 sajen (1 sajen ‐ 2,1336 m), genişliği 4
sajen, derinliği 3 arşın (1 arşın ‐71, 12 cm) olan havuz ve ha‐
mam 1830 yılına kadar mevcut olmuştur. Bu yapılar kalenin
"yeniden yapılması" sırasında diğer birçok bölüm ile birlikte
yıkılarak yok edilmişti.
249
Uzmanların  kanaatine  göre,  İrevan  Han  Sarayı  mimari
şekli,  biçimi,  plan  yapısı,  iç  hacmi  ve  sanatsal  düzenine  göre
                                                            
248
 Арутюнян В., Асратян М., Меликян А., Ереван,a.g.e., с. 33‐34.
249
 Tadevos Акопян, a.g.e., s.129‐130.

---

İREVAN ŞEHRİ 
 
207 
Doğu mimarisinin başyapıtlarından biri sayılan, 1483 yılında
Akkoyunlu  hükümdarı  Sultan  Yakup  tarafından  Tebriz'de,
1669 yılında Şah Süleyman Safevi döneminde İsfahan'da inşa
edilen  "Heşt  behişt"  ("Sekiz  cennet",  yani  8  katlı  cennet)  sa‐
rayları ile benzer özellikleri yansıtmaktadır.
Diğer  ilginç  bir  nokta  da,  hem  rölyefinin  seçilmesi  açı‐
sından, hem de mimari açıdan Hoy, İrevan ve Şeki Hanlarının
Sarayları  birbirini  adeta  tekrar  etmişlerdir.  Bu  üç  sarayda
dönemin ünlü mimarı Mirza Cafer Hoylu tarzında inşa edilmiş
veya  yeniden  yapılmıştır.  İrevan  Hanı  Hüseyinali  Han  yeni
saray inşa ederken Hoy Hanı akrabası Ahmet Han`dan (1763‐
1786)  destek  istediği  bilinmektedir.  Ahmet  Han  Hüseyinali
Han'ın  kızı  ile  evlenmişti.  Hüseyinali  Han  1783  yılında  vefat
etmiş, onun yerine oğlu Kulameli Han geçmişti. 1784 yılında
Kulameli Han öldürüldükten sonra küçük kardeşi Muhammed
Han  İrevan  Hanı  olmuştu.  Ahmet  Han  İrevan  Hanı  üzerinde
etkisini daha da artırmak için 1785 yılında 30 yaşındaki kızını
12 yaşındaki Muhammed hanla evlendirmişti.
250
Azerbaycan hanları içerisinde büyük nüfuz ve etkinliğe
sahip Hoy Hanı Ahmed Han'ın döneminde Hoy şehrinde çev‐
resi  derin  çukurlarla  çevrili  olan  arazide  ‐  İrevan  Kalesi`nin
bulunduğu  araziye  benzer  yerde  kale  ve  onun  içerisinde  sa‐
ray inşa edilmişti. Sarayın mimarı Mirza Cafer Hoylu idi. Mir‐
za  Cafer  Hüseyinali  Han'ın  talebi  üzerine  Ahmet  Han  mimar
Mirza  Cafer  Hoylu`yu  İrevan'a  Han  Sarayı`nı  yapmak  için
göndermişti.
İrevan Han Sarayı ile Şeki Han Sarayı'nın aynalı salon‐
larının tamamen birbirine benzemesi, bu yapıların mimarının
aynı kişi ya da aynı mimari ekolün temsilcisi olduğu anlamına
                                                            
250
 Hüseyn Dəlili,Azərbaycanın cənub xanlıqları.Bakı, Elm, 1979, s. 130;
Бутков  П.А.  Материалы  для  новой  истории  Кавказа  с  1722  по
1803 год. Часть вторая. Санкт‐Петербург, 1869, с.177.
NAZİM MUSTAFA 
 
208
gelmektedir.  Hoylu  Ahmed  Han'ın  oğlu  Cafergulu  Han  1806
yılında  Şeki  Hanı  olduktan  sonra  İrevan  Han  Sarayı`ndaki
aynalı  salona  benzer  salon  yaptırmıştı.  Şeki  Han  Sarayı`nın
duvarında kaligrafik hatla yazılan "Üstad Mirza Cafer" imzası
büyük  olasılıkla,  Hoy’da  ve  İrevan'da  han  saraylarını  inşa
ettikten sonra Seki Han Sarayı`nın da mimari olan Mirza Cafer
Hoylu’ya aittir.
Fransız  seyyahlardan  Jan  Batiste  Tavernye  1655  yılın‐
da,  Jan  Batiste  Şarden  ise  1673  yılında  İrevan  kentinde  bu‐
lunmuş  ve  onun  resimlerini  yapmışlardı.  Bu  çizimlerde
İrevan  Kalesi,  kalenin  içerisindeki  yapılar  ve  Han  Sarayı  bu‐
lunmaktadır.  Onlar  usta  ressam  olmadıklarından  resimlerin‐
de her şey net görülmemektedir.
J.Şarden sanatı ve bilimi seven Sefigulu Han'ın sarayda
misafirlerin  onuruna  düzenlediği  eğlenceleri  detaylı  olarak
anlatmaktadır. Misafirleri eğlendirmek için güreşçilerin, dan‐
sözlerin,  şarkıcıların  ve  çalgıcıların  nasıl  ustalıkla  kendi  ma‐
haretlerini  gösterdiklerini  resimde  yansıtmağa  çalışmıştır.
Yazar  müzisyenlerin  ve  dansözlerin  mimik  hareketleriyle
yaptıkları gösteriyi Doğu'nun operası olarak tanımlıyor.
251
1817  yılında  Aleksey  Yermolov’un  önderliğinde  İran'a
yolculuk  yapan  Rus  heyetin  içinde  daha  önceler  de  İrevan
Hanlığı`nda  bulunan  Alman  asıllı  asker  Moritz  fon  Kotzebue
İrevan Kalesindeki Serdar Sarayı`nı ve Serdar bağındaki yaz‐
lığı  detaylı  olarak  anlatmıştır.  Kotzebue  şu  şekilde  yazıyor:
"Sarayın duvarlarından farklı şekillerde küçük aynalar, renk‐
renk çiçekler ve küçük resimler asılmıştı... Girişin karşı tara‐
fında şah (yani Feteli şah) ve oğlu Abbas Mirza'nın portreleri
ile  birlikte  av  yarışlarını  yansıtan  resimler  ve  birkaç  kadın
resmi  dikkat  çekiyor...  Salonun  açık  tarafı  ile  karşılıklı,  içeri‐
                                                            
251
 Jan Şardən, Səyahətnamə, a.g.e.,s. 23‐28.

---