Microsoft Word Cografi Eko cavab az imtahan doc
Yüklə 308,08 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 36) Tarazlı inki
- 37) Strukturla
tutaraq bir neçə min km sahəni əhatə edirlər. Onlar siklonlararası cəbhələrdə yaranır və sanki siklonları müşayiət edirlər. Antropogen amillər də dünya iqliminə hiss olunacaq dərəcədə təsir göstərir.
Okean suları özlərinə məxsus yerli hidrometeoroloji xüsusiyyətlərinə malik olmaqla yanaşı atmosferdə, hidrosferdə, litosferdə gedən proseslərin təsiri nəticəsində daima dəyişir. Göstərilənləlr dünya okeanının nəinki axınlarına, temperaturuna, canlı aləminə, həm də kimyəvi tərkibinin müxtəlifliyinə də təsir göstərir. Həmin proseslər dünya okeanının ekoloji şəraitini də formalaşdırır. Okean suları mürəkkəb kimyəvi elementlərdən ibarətdir və sayının 70-dən çox olduğu müəyyən edilmişdir. Duzluluğu çox olan sularda ağır metallar azdır. Dünya okeanına müxtəlif qazlar da daxil olur. Ən çox O 2 və CO 2 -dir ki, bunlar da okeanın həyatında mühüm rol oynayır. Bir sıra kimyəvi rekasiyalara girməyən qazlar da vardır
– N 2 , Ar, Kr və s. O 2
– okean suyunda maksimuma çatır (7-8mq/l), 100-150 m dərinlikdə isə çox olur. Soyuq sularda həll olmuş CO 2 daha çox olur, isti sularda isə azalır. Eyni zamanda fotosintezin də rolu böyük olur və üzvi maddə əmələ gətirir nəticə etibarilə okeanda fotosintez yolu ilə ildə 10 17 q fitoplankton biokütlələri yaranır. Eləcə də dünya okeanı sularında qipoksiya prosesi baş verir. Hesablanmışdır ki, son 50 ildə oksigenin miqdarı 15 %azalmışdır. Bu prsoeslə əlaqədar tropik zonalara düşən ərazilərdə 150-ə qədər ölü zona ayrılmışdır ki, bu da canlıların ə razisini tərk etməsi ilə səciyyələnmişdir. Oksigeni olmayan və yaxud az olan ə razilərin sahəsi 85% artmışdır.
36) Tarazlı inkişaf haqqında ümumi məlumat Tarazlı inkişaf geniş anlayış olub təbiətə, əhaliyə, iqtisadi inkişafa və məskunlaşmaya şəhərsalmaya və s. aiddir. Tarazlıq tamlığı-bütövlüyü olan, müəyyən vahidlərlə strukturlaşan təbii, sosial sistemlərdən ibarət olub biotik və abiotik xassəlidir. Tarazlığı formalaşdıran, funksiyalaşdıran cəhətlərdən biri də təbii və sosial sistemlərin özünəməxsus struktura malik olmasıdır. Hər bir vahid bir-birini tamamlayan hissələrdən ibarət olur. Strukturn hissələrinə yad olan elementlər orada yaşaya birlmirlər. Strukturun möhkəmliyi, dözümlüyü ətraf təsirlərə müqaviməti strukturlaşmanın keyfiyyətindən, inkişaf mərhələsindən asılıdır. Strukturlar endogen, ekzogen, genetik təsirlər nəticəsindən pozula bilər. Həyatda mövcud olan ekoloji sistemlər canlı, cansız və sintetik olurlar. Nəzərə almaq lazımdır ki, cansız sistemlərin bir çox tarixi mənşəyinə görə canlılardan yaranmışlar. Canlı sistemlər inkişafın mərhələsindən asılı olaraq özünü formalaşdırır, bərpa edir, yaxud da növbəti mərhələdə tənəzzül edərək sükut edirlər. Tarazlığı formalaşdıran cəhətlərdən biri də təbii və sosial proseslərin inteqrasiya etməsidir. Proseslər növlərinə, gücünə, əhatə dairəsinə görə müxtəlif olur. Onların xarakterindən asılı olaraq ətraf mühit, onları formalaşdıran sistemlərin tamlığı, dözümlüyü müxtəlif olur. Ekoloji sistemlərdə ən böyük mürəkkəblik substartların tarazlaşmasıdır. Daha sonratəbii və sosial sistemlərin, ekosistemlərin qarşılıqlı təsirinin balanslaşdırılması, sistemlərin uzun müddətli olması üçün şərtdir. Yer üzərində ən mürəkkəb sistemlər texnosferada yaranmaqdadır. Onlara misal olaraq cəmiyyəti, hidroenerji komplekslərini, şə hərləri və s. Misal göstərmək olar. 37) Strukturlaşmaların qanunlardan asılılığı Bütün növ strukturlaşmalar müvafiq qanun və qanunauyğunluqlardan asılıdır. Təbii və sosial strukturlar ayrılıqda hər biri təbii və sosial qanunlara əsaslanmaqla yanaşı, eyni zamanda təbiət qanunlarının təsiri altında olur. Təbii ekoloji strukturlar yer kürəsindəki coğrafi mövqeyindən asılı olaraq mühitlə müxtəlif ə laqələrdə olurlar. Bütün ekoloji sistemlər genetik xüsusiyyətlərindən, tiplərindən coğrafi mövqeyindən, əhatə dairəsindən və s. asılı olaraq inkişaf mərhələsinə və ə traf mühitlə qarşılıqlı əlaqə təsirinə malikdir. Dinamiklik, dövrülük, strukturlaşma dərəcəsinin səviyyəsi ekoloji sistemlərin inkişaf xüsusiyyətlərini müəyyən edir. Tarazlıq ideyasının təhlili elmlərarası mahiyyət kəsb edir. Vaxtilə kəşf olunmamış dünyanın görünməyən hissələrinin varlığı, Yerin cazibə qüvvəsi haqqında fikirlərin söylənilməsi və s. barədə alimlər qlobal tarazlığın mövcudluğuna əsaslanırdılar. Yer kürəsinin kəşf edilməsi ilə yanaşı onun planetlərarası mövqeyi, Günəş sistemində tarazlaşma dərəcəsi müəyyənləşdirməyə başlanmışdır. Yerdə həyatın əmələ gəlməsi əvvəlki fəsillərdə deyildiyi kimi, Yerin Günəş sistemlərindəki tarazlığından asılıdır. Ekoloji sistemlərdə ən böyük mürəkkəblik subştatların tarazlaşmasıdır. Yer üzərində ən mürəkkəb sistemlər texnosferada strukturlaşmaqdadır. Məsələn hidroenerji komplekslər, şəhərlər və s.
Təbiətşünaslıqda tarazlıq, müvazinətlik barədə müvafiq tədqiqatlar aparılmasına baxmayaraq təbiət-cəmiyyət münasibətlərinin tarazlığı barədə ancaq ümumi mülahizələr söylənilmişdir. Bir çox alimlər sabit, tarazlı struktur, müvazinət-tarazlıq, katastrof nəzəriyyə barədə məlumat verirlər. Ümumiyyətlə fəlakət nəzəriyyəsi haqqında elmi fikirlərin yaranması fizika, riyaziyyat, mexanika, biologiya, kimya və b. elmlərinə dair qiymətli tədqiqatların aparılmasına şərait yaratmışdır. Həmin nəzəriyyə yerin və eləcə də substatların hərəkətinin qlobal mahiyyəti ilə yanaşı digər proseslərin də açılmasına təkan vermişdir. Həmin qanunların kəşf edilməsi sosial proseslərin tədqiqində və təbiət-cəmiyyət qanunlarının mahiyyətinin açılmasında mühüm yer tutur. Ekoloji şəşraitlə bağlı tarazlı inkişafa daxil edilən ideyalar 1968-ci ildə Roma klubunun yaranması ilə başlanmışdır. Klubun yaranması ilə «dinamik artım»,
Yüklə 308,08 Kb. Dostları ilə paylaş:
|