Dədə Qorqud ● 2014/I I 126
Küffar hüccet almış Eğri’ye
Hali benzer nefes çekmiş bengiye
Bire sorun Nemçelü’ye Lehli’ye
Ne de çabuk unuttular Muhaç’ı
Seketvar’ı Tamaşvar’ı Uyvar’ı
Haberler iletin Beç Çasarı’na
Durmasın kılıcın sarsın donuna
Er ise buyursun er meydanına
Ne de çabuk unuttular Muhaç’ı
Seketvar’ı Tamaşvar’ı Uyvar’ı
20
İzvornik türküləri
İzvornik eli bugünkü Bosniya-Hersoqovinanın sərhədlərində yerlə-
şən Zvornik şəhərində qurulmuş Osmanlı dövrünə aid bir yaşayış məskə-
nidir. 1462-cı ildə Fatih Sultan Mehmet tərəfindən Zvornik fəth edildik-
dən sonra qurulmuş və Rumeli əyalətinə tabe edilmişdir. Lakin Budin
əyalətinin qurulmasından sonra onun tərkibində olan Səməndirə elinə
bağlı bir yaşayış məskəninə çevrilmişdir. Zvornik şəhəri Drina çayının şi-
mal-şərq sahillərində, Serbiyaya aid Mali Zvornik adlanan hissəsi isə ça-
yın qərb sahillərində yerləşir. Şəhər yüksək qaya üzərindədir, şəhərin ət-
rafı isə onlarla evdən ibarətdir
21
.
Zvornikdən toplanmış türkülər xalqın şəhərin düşmənlər tərəfındən
mühasirəyə alınması zamanı Bosniya bəylərbəyi və eyni zamanda Bel-
qrad meşələrinin gözətçisi Numan Paşadan (ölümü 1784) yardım gözlə-
məsindən, yardıma gələn qüvvələrin xalqı xilas etmələrindən və düşmən-
ləri məğlubiyyətə uğratmalarından bəhs edir. Eyni zamanda türküdə şə-
hərdəki türbələrdən də bəhs edilir. Burada şəhərin müdafiə olunmasında
övliyaların yardım etdiklərinə işarə olunur.
Feryad eder İzvronik’in kalesi
Kalesiyle bile büyük kulesi
Kaimi’nin zatı şerif türbesi
Yetiş Numan Paşa aldırma bizi
20
Özbek. Folklor ve Türkülerimiz İstanbul. 1975, s.386
21
Bosnavi, Ömer. Tarih-i Bosna Der Zaman-ı Hekimoğlu Ali Paşa. Ankara, 1979,
s.131
Dədə Qorqud ● 2014/I I 127
Dört yanımız aldı Nemçe taburu
Müinimiz olsun hazreti Bari
Geldi Petraş kafir le Osyek generali
Yetiş Numan Paşa aldırma bizi
Ferman etdi Numan Paşa munlaya
Hersek ile hem Eyaleti Bosna’ya
İki günüde geldi ol Papratine’ye
Yetiş Numan Paşa aldırma bizi
Yeniçeriler din uğrunda çalışır
Rüstem Ağa sıbyanlara bakışur
Avret, oğlan gece gündüz ağlaşur
Yetiş Numan Paşa aldırma bizi
Haber geldi çıkdı kafir Osmag’a
Askerinin gece ile basmağa
Ferman oldı Kara Bey’e bakmağa
Şükür olsun hakka güldürdü bizi
Köprülü
22
kalkıp dua eyledi
Cümle asker Allah Allah iderdi
Kafirleri kırıp şükür eyledi
Şükür olsun hakka güldürdü bizi
İzvornik’den haber geldi yetişti
Firar etdi kafır islam gülüşdi
Enbiyalar yetişti
Hakk teala eyledi azad bizi
22
Köprülü Fazil Əhməd Paşa (1635-1676) Osmanlıda Avcı Mehmet dövründə
1661-1676 tarixləri arasında sədrəzəmlik edən Osmanlı dövlət nümayəndəsidir. O,
hakimiyyəti illərində Girit, Uyvar, Podolya, Kamaniçəni fəth etmişdir.
Dədə Qorqud ● 2014/I I 128
Hayvanlar onunde ayak dururdu
Mübarek yüzünü yere sürerdi
Firisteler gökden dua ederdi
Hakk teala eyledi azad bizi
Yedi saat atları kovdı gaziler
Beş altı bin melaini kırdılar
Ganimet malın eline aldılar
Bihamdillah halas eyledi bizi
Kimse kadir değil mevla eyledi
Nemçe kafirini makhur eyledi
Bunu böyle Beyzade oğlu söyledi
Gani Mevlam bizi meskur eyledi
23
23
Hasan. Saray-Bosna – Türküler. s.108-110
Dədə Qorqud ● 2014/I I 129
“ARZU-QƏMBƏR” DASTANI:
NOQAY VARİANTI
Türk epik ənənəsində özünəməxsus yerlərdən birini tutan “Arzu və
Qəmbər” dastanı azərbaycanlılar, türklər, türkmənlər, özbəklər, türk-
manlar və digər türk qövmləri arasında geniş yayılmışdır. Bu dastan həm
də Şimali Qafqazda yaşayan noqay türkləri arasında da mövcuddur. İn-
diyədək noqaylarda bu dastanın sadəcə üç variantı qeydə alınmışdır. Bu
variantlar bir-birindən az fərqlənir. Dastanın noqay variantı ilk dəfə
1949-cu ildə işıq üzü görmüşdür. Çap olunan mətn M.K.Milıx tərəfindən
1940-cı ildə Mineralniye Vodının Kanqlı kəndinin sakini 57 yaşlı Saban-
çiyeva Tatuvdan toplanmışdır. Toplayıcı iki mətn qeydə almışdır.
Dastanın noqay variantının üçüncü mətni isə 1993-cü ildə işıq üzü
görmüş “Noqay xalq nağılları” kitabına salınmışdır. Bu variant M.K.Milıx
tərəfindən toplanmış mətnlərdən bir qədər fərqlənir.
Noqaylarda bu dastanın tədqiqi f.ü.e.d. Faniya Kusegenovanın adı
ilə bağlıdır. “Noqay dastanları: milli özünəməxsusluq, millətlərarası və
folklor-ədəbiyyat əlaqələri” mövzusunda doktorluq dissertasiyasında və
bu dissertasiya əsasında nəşr edilmiş kitabında F.Kusegenova dəfələrlə
“Arzu-Qəmbər” dastanına müraciət edir, həmin dastanı digər ortaq türk
dastanı olan “Tahir və Zöhrə” ilə müqayisə müstəvisinə gətirir.
F.ü.e.d. F.Kusegenova həm də “Tanqçolpan” dərgisində qumuq
dilində dərc edilmiş “Ariz və Xanber” məqaləsinin müəllifidir. “Arzu-
Qəmbər”in daha bir noqay variantı f.ü.e.d. Ş.Kurmanqulova tərəfindən
göndərilmişdir.
Təqdim etdiyimiz “Ariz em Xanber” M.K.Milıx tərəfindən toplan-
mış mətndir.
Afaq XÜRRƏMQIZI
Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru
AMEA Folklor İnstitutunun
aparıcı elmi işçisi
Dostları ilə paylaş: |