Microsoft Word Dede Qorqud-2014-4 esas

Dədə Qorqud  ●  2014/IV                                                                                                                                         128 

 

layır. Ancaq Alban tarixçisi Moisey Kalankatlı “Ağvan tarixi” adlı əsərində 7-ci 

yüzilin 80-ci illərində piskopos İsrailin Savir /Sabirlərin yanına gəlməsini təsvir 

edərkən Sabirlərin oda və suya qurbanlar kəsdiyini, yol tanrılarına və Aya səcdə 

etdiklərini yazmışdır. F.Bayat göstərir ki, M.Seyidov Alban-Arran tarixçilərinin 

əsərlərinə  istinad  edərək  yol  hamisinin  adının  Uğur  olduğunu  və  onun  başlıca 

funksiyasının yol, yer hamiliyi olmasını yazmışdır (2, 145). 

Daha sonra bu bəhsdə göstərilir ki, yolda at sürən Yol tanrısı sonralar İsla-

miyyətin  təsiri  ilə  boz  atlı  Xızır  /Xıdır  kultu  ilə  bütünləşmiş  və  varlığını  bu 

şəkildə  qoruya  bilmişdir.  Boz  atlı  Xızırın  peyğəmbər  dərəcəsinə  qədər  yüksəl-

dilməsi türklərin yol qoruyucusuna verdikləri önəmlə bağlıdır (2, 147). 

XXI bölmə “Təbiət qüvvələri baxımından İyə kultu” adlanır. Bu bölmədə 

qeyd olunur ki, təbiət qüvvələri hesab olunan naturmifoloji ünsürlər türk mifolo-

giyasının ən qədim qatını təşkil etməkdədir. Bu mifoloji ünsürlər zaman-zaman 

dəyişmə və yeniləşməyə məruz qalsalar da qədim köklərini, qismən də olsa, qo-

ruya bilmişlər. Türk mifologiyası uzun bir zaman müddətində yazıya alınmadan 

sözlü mədəniyyətdə yaşadığı üçün bütün sosio-mədəni təsirlərin nəticəsində an-

tropomorflaşmışdır. Bəzi tarixi qaynaqlarda olan çox məhdud dərəcəli məlumat-

lardan başqa təbiət kultları ilə bağlı bizə qədər demək olar ki, heç bir detal gəlib 

çatmamışdır. Son dövr araşdırmalarda təbiət miflərinin artıq ayrı bir xüsusiyyət-

lə varlığını sürdürdüyü qeyd olunur. Belə ki, türk mifologiyasında canlı varlıqlar 

kimi təsəvvür edilən külək, yağış, ildırım və s. ünsürlərin özlərinin də bir hamisi 

olduğunu  göstərən  dəlillər  mövcuddur.  Küləyin,  tufanın  yağış,  yağışın  şimşək 

əmələ  gətirməsi  baxımından  ən  güclü  təbiət  iyəsi  Yel  Babadır.  Yağış  iyəsinin 

bölgədən  bölgəyə  dəyişməsi  faktı  da  mövcuddur.  Belə  ki,  Orta  Asiyada  çox 

məşhur olan Burkut babanın bir funksiyası da yağış hamiliyidir. Onun bu funk-

siyası Kazan tatarlarının da mifoloji görüşlərində müşahidə olunmaqdadır. Yağış 

yağdırma və  ya  yağışı  yönləndirmə  işini Orta Asiyanın digər xalqlarında başqa 

varlıqlar  –  Moma  Kuldurak  (özbəklərdə),  Qarzı  Mama  (türkmənlərdə),  Makul 

və  ya Makay (qazaxlarda), Çoppa (Qaraçay-balkarlarda)  yerinə  yetirdiyinə  ina-

nırlar.  Türklərin  şamanlardan  başqa  yadaçıları  da  olmuşdur  ki,  bunların  da  tə-

biətə  hökm  edə  bilən  insanlar  olduğu  düşünülmüşdür.  Onların  əlində  əvvəllər 

Tanrının ixtiyarında olan yada daşları olmuşdur ki, onlar məhz o daşın vasitəsilə 

havanı  dəyişdirməyi,  yağış  və  qar  yağdırmağı  bacarmışlar.  Daha  sonralar  yada 

daşının  funksiyası  digər  varlıqların  üzərinə  köçürülmüşdür.  Məsələn,  Anadolu-

nun  müxtəlif ərazilərində “Çömçə gəlin” oyunu vardır ki, uşaqlar türkülər oxu-

yaraq Tanrıya qoç və ya qoyun qurban deməklə ondan yağış diləyirlər (2, 155). 

XXII bölmə “Ağac kultu və orman iyəsi” adlanır. Burada göstərilir ki, türk 

ekosisteminin  əsas  ünsürlərindən  biri  olan  orman  sosial-iqtisadi  sistemin  də  tə-

məl qaynaqlarından biridir. Orman mifoloji inanclarımızda canlı bir varlıq kimi 

təsəvvür  olduğundan  çox  zaman  orman  qoruyucusu  ilə  birləşmiş,  sinkretik  bir 

vəziyyət  nümayiş  etdirmişdir.  Orman  qoruyucu  iyələrin  2  səkli  vardır:  1.  Zoo-

---

Dədə Qorqud  ●  2014/IV                                                                                                                                         129 

 

morfik  görünüşlü  iyələr.  2.  Antropomorflaşmış  iyələr.  Altay-Sayan  və  Sibir 

türklərində ormanın hamisi zoomorfik varlıq olan Ayıdır. Bu zoomorfik varlığın 

orman kultunun inkişaf etdiyi qövmlərdə, məsələn, tunquz-mancurlarda və bəzi 

türk olmayan Sibir xalqlarında da müşahidə edilməsi Ayını kosmik anlamda or-

man  ruhu  durumuna  gətirmişdir.  Tobol  və  Omsk  tatarlarında  orman  ruhu  Yış 

Keşe  və  ya  Ağac  Keşe  adı  ilə  tanınan  antropomorflaşmış  bir  varlıq  hesab  edil-

məkdədir. Ormandakı pis ruhlar dedikdə, tatarlar bu mifoloji tipi nəzərdə tutur-

lar.  İnsanları  ormanın  dərinliklərinə  qədər  aparıb  onlara  zərər  verən  bu  orman 

ruhları ormanda yolunu azmış qızlara oğlan, oğlanlara isə qız cildində görünər-

mişlər. Sibir tatarlarındakı Yış  Keşe ova çıxan ovçuları ormanda həbs edir, on-

lara evlənməyi təklif edir. Yış Keşe həm funksiyası, həm də yaradılışı baxımın-

dan Azərbaycandakı Ağac adam adlanan mifoloji varlığa bənzəyir. İnanca görə, 

o da ormana gələn və ya ormanda yolunu azan insanları onunla evlənməyə məc-

bur edir (2, 170-173). 

XXIII bölmə “Ov kultu və ov iyəsi” adlanır. Bu bölmədə göstərilir ki, türk 

boylarının  sosial-iqtisadi  nizamında  əsas  rol  oynayan  ovçuluq  kultu  mənəvi  və 

iqtisadi həyatın qurulmasında xüsusi yer tutur. Qayalar üzərində çəkilən ov təs-

virlərinin  (məsələn,  Qobustan  qaya  rəsmləri,  Sibir  qaya  təsvirləri,  Baykal  gölü 

ətrafındakı rəsmlər, İslamdan sonrakı ov miniatürləri, sonrakı dönəmlərdə oyma, 

fresko  və  qumaş  üzərinə  çəkilmiş  ov  təsvirləri  və  s.)  mövcudluğu  ovçuluğun 

türk  mədəniyyəti  tarixinin  ən  qədim  qatını  təşkil  etdiyini  göstərməklə  bərabər 

ovun təkcə sosial-iqtisadi akt deyil, eyni zamanda inanc olmasından xəbər verir. 

Belə  ki,  ovla  bağlı  icra  edilən  ritual-simvolik  səhnələşdirmə  zamanı  ovla  bağlı 

olan  bəzi  gizli  biliklərin,  informasiyaların  topluma  çatdırılması  fikri  də  qarşıya 

məqsəd kimi qoyulmuşdur. Ov səhnələrində ovçunun insandan çox mifoloji var-

lığı xatırlatması və ya maskalı ovçu təsvirləri ovun sirli tərəfləri ilə bərabər ov-

çuluq  sahibinin,  iyəsinin  ritual  təsvirinin  varlığını  da  sübut  etməkdədir.  Həm-

çinin ov səhnələrini və heyvan təsvirlərini göstərən tarix öncəsi, paleolit, mezolit 

və neolit dövr rəsmlərinin  bir-birinə çox bənzəməsi də ov paradiqmasının uzun 

zaman  dəyişməz  qaldığını  göstərməkdədir.  Mifoloji  inanclara  görə  ovun  məh-

suldar  və  uğurlu  olması  üçün  bir  çox  ibadətlərin,  ritualların  icra  edilməsi  şərt 

olmuşdur. Ovçulara bol ov verməsi üçün orman ruhlarına hekayələr danışılması 

da  vacib  ayinlərdən  biri  hesab  olunmuşdur.  Ovçuluq  kultu  ibtidai  şəklindən 

hökmdarların  etdikləri  sürəkli  ov  əyləncələrinə  qədər  bir  dəyişmə  və  inkişaf 

yolu keçmişdir. Ancaq ibtidai dövrdən son dövrlərə qədər ovçuluq öz dini-mifo-

loji ənənəyə bağlılığını, tabu və yasaqlarını hər zaman qoruya bilmişdir (2, 191).  

XXIV bölmə “İyə kateqoriyası çərçivəsində dağ, daş və oba kultu” adlanır. 

Bu bölmədə göstərilir ki, qədim mifoloji inanc sistemində önəmli bir yeri tutan 

dağ orman, dərə, ağac və s. kimi mifoloji Yer Ana kompleksinə aid olmaqla bə-

rabər zaman keçdikcə iyə kateqoriyası kimi də dəyər qazanmışdır. Mifoloji inan-

ca görə, təbiətdəki hər bir nəsnənin iyəsinin olduğu və onların hər birinin fərqli 

---