“Özel Hukuk” Uluslararası Sempozyum
69
Layihə, agentin muzd hüququnu, fövqəladə xərc-
lər ilə faizi tələb etmək hüququnu və müqavilənin
sona çatmasını yenidən tənzimlədi. Bundan başqa,
uyğunlaşdırma tələbi ilə, müqavilənin sona çatma-
sından sonra, etibarlı olan rəqabət qadağası ra-
zılaşmasına dair bir norma da tənzimləndi.
7. Ticari Də ftərlə r Vasitə si Đlə Sübut Edilmə
Artıq heç bir ölkənin qanununda tənzimlənməyən
və sübut etmə hüququnun prinsiplərinə də uyğun
gəlməyən ticari dəftərlər vasitəsi ilə sübut edilmə
ləğv edildi. T icari dəftərlər, təbii ki, məhkəmənin
qiymətləndirmə səlahiyyətinə tabe olan sübut
kimi, yerini mühafizə edəcəkdir.
8. Lə ğv Edilən Normalar
6762 sayılı Qanunda təfsilatlı olaraq, tənzimlə-
nən “ticarət dəllallığının” (m.100-115) köhnə ol-
duğu üç ün və tətbiq edilməsi mümkün olmayan
normalar nizamladığı üçün, ləğv edilməsi lüz umlu
hala gəlmişdi. Bundan başqa, Borclar Qanunun-
dakı tənzimləmə də diqqətə alınaraq və Borclar
Qanunundakı bu normaların, tətbiqatda yetərli ol-
duğu qəbul e dilərək, “ticari işlər dəllallığına” dair
normalar ləğv edildi.
Heç bir funksiyası olmayan və nə üçün nəzərdə
tutulduğu da məlum olmayan 6762 sayılı Qa-
nunun 135-ci maddəsi və oxşar maddələr da qa-
nun layihəsində tənzimlənmədi.
B. Ticarə t Şirkə tləri Kitabı
1. Ümumi Göstə rişlə r
a. Ultra Vires (Şirkə tin Fə aliyyə t Sahəsi)
6762 sayılı Qanunda ticarət şirkətlərinin, şirkət
nizamnaməsində (ana müqaviləsində) nəzərdə tu-
tulan fəaliyyət sahəsi çərçivəsində hüquqlar əldə
edə biləcəyi və öhdəliklər (borclar) yüklənə bilə-
cəyi prinsipi qəbul edilib. Bu normaya görə,
fəaliyyət sahəsindən kənarda şirkətin mülki hüquq
qabiliyəti mövcud deyildir. Fəaliyyət sahəsi kəna-
rında bağlanan əqdlər, ultra vires olduğu üç ün,
əhəmiyyətsiz sayılırdı.
T ürkiyə hüququna 1957-ci il tarixli 6762 saylı Qa-
nunu ilə daxil edilən, ticarət şirkətləri hüququnun
əsasını təşkil edən “ Ultra Vires” prinsipi, T ürk T i-
carət Hüququ və Mülki Hüquq ədə biyyatında
tənqid edilirdi. Hətta bəzi alimlar “ ultra viresin”
keçmişdən qalan mərkəz planlama anlayışı ilə
əlaqəli olduğunu irəli sürürdü.
AET qəbul etdiyi 1968-ci il tarixli və 68/54 sayılı
şirkətlərə dair birinci əsasnaməsinə görə, AET-na
üzv olan ölkələr ultra vires qaydasını qanunlardan
üçlüsü T asarı ile de bozulm am ış rekabet yak-
laşımında koruma altına alınmıştır. Haksız
rekabet alanında ayrıca çağdaş içtihatlar ve
öğretiyle oluşan birikim, özenle korunmuştur.
6. Acente
6762 sayılı Kanunun acentenin haklarına iliş-
kin hükümlerinde bazı boşluklar vardı. Bu
boşluklardan bir kısmı ücret hakkı ile ilgili
olup, acentenin emeğinin karşılığını alama-
ması sonucunu doğuruyordu. Ancak, en
önemli boşluk denkleştirme talebinin kanun-
da düzenlenmemiş olmasıydı. Eski kanunun,
sözleşmenin sona ermesine ilişkin hükümleri
de yeterli olmadıktan başka, açıklıktan yok-
sun ve gereksinimlere cevap vermekten uzak-
tı. T asarı, acentenin ücret, olağanüstü giderler
ile faiz isteme haklarını ve sözleşmenin sona
ermesini yeniden düzenlemiş, ayrıca denkleş-
tirme talebiyle sözleşmenin sona ermesinden
sonra geçerli olan rekabet yasağı anlaşmasına
ilişkin bir hükme yer vermiştir.
7. Ticarî De fterle rle Đspat
Artık hiçbir ülkenin kanununda yer almayan
ve ispat hukukunun ilkeleriyle de pek bağdaş-
mayan ticarî defterlerle ispat usulüne son
verilmiştir. T icarî defterler, doğal olarak,
mahkemenin takdirine bağlı delil olma nite-
liklerini korumaktadır.
8. Kaldırılan Hükümle r
6762 sayılı Kanunda ayrıntılı bir şekilde dü-
zenlenmiş bulunan ticaret işleri tellallığı (m.
100-115), eskimiş ve artık uygulanma olanağı
artık kalmamış hükümlere yer vermişti. Aynı
konunun BK'da da düzenlenmiş bulunduğu
dikkate alınarak ve BK'daki bu hükümler uy-
gulama yönünden yeterli görülerek, ticarî iş-
ler tellallığına ilişkin maddeler kanundan çı-
karılmıştır.
Hiçbir işlevi bulunmayan, öngörülme amacı
da pek anlaşılmayan 6762 sayılı Kanunun
135. maddesine veya benzeri bir hükme ka-
nunda yer verilmemiştir.
B. Ticare t Şirke tleri Kitabı
1. Genel Hükümle r
a. Ultra Vires
6762 sayılı Kanun, ticaret şirketlerinin, şirket
sözleşmesinde yazılı işletme konusunun çer-
çevesi içinde kalmak şartı ile hak iktisap
“Mülki hüquq” beynəlx alq simpozium
70
çıxartmalıdır. Əsasnamə bu norma ilə üçüncü
şəxslərin mühafizə edilməsi məqsədini daşıyırdı.
T əmsilçilik səlahiyəti olan şəxslərin, şirkətin adın-
dan bağladıqları əqdlərin şirkət tərəfindən qəbul
ediləcəyi haqqında üçüncü şəxsləri inandırması,
əqdin özü və bazara etimad baxımından əhəmiy-
yətlidir.
Bir tərəfdən həmişə gündəmdə olan tənqidlər, di-
gər tərəfdən, AET-unun əsasnaməsi diqqətə alı-
naraq, “ ultra vires” qaydası layihədə tənzimlən-
mədi. Qaydanın ləğv edilməsi səbəbi ilə fəaliyyət
sahəsindən kənarda bağladığı ə qdlərin nəticələri
qanunda üç üncü şəxslərin vicdanlı olub olmaması
şərtinə tabe tutuldu.
b. Nizamnamə Kapitalı
6762 sayılı Qanunun ticarət şirkətinə dair ümumi
müddəaları arasında tənzimlənən, sərmayə gətir-
mə borcu haqqındakı normasında, texnologiyanın
inkişaf etməsi və 6762 sayılı Qanunun tətbiq edil-
məsi ilə əldə edilən təcrübələri də nəzərə alınaraq,
bəzi dəyişikliklər edildi. Birinci növbədə, “ virtual
mühitin (electron sahələrin), web adreslərinin, ad-
larının və nişanlarının sərmayə olaraq qoyula
bilməsi qəbul edildi.
Đkincisi, 6762 sayılı Qanunun tətbiq edildiyi dövr-
də, şirkətə sərmayə olaraq gətirilən daşınmazların,
şirkətin adına qeyd edilməsinin unudulması və ya
qəsdən qeyd edilməməsi, mülkiyətin əvvəlki ma-
liklərin üstündə qalmasına səbəb olurdu. Bu və-
ziyyət, həll edilməsi çox çətin olan bir problemi
meydana gətirdi. Ona görə də, daşınmazların və
ya digər əşya hüquqlarının daşınmazların reyest-
rində şirkətin adına qeydə alınması üçün, bu möv-
zuya dair tələbnamə əlaqədar reyestrə, ticarət re-
yestri (hüquqi şəxslər reyestri) idarəsi tərəfindən
öz təşəbbüsü ilə göndəriləcəyi tənzimləndi.
Beləliklə, sərmayənin mühafizəsi və güvənliyi prin-
sipinə uyğun olan bu tənzimləmə ilə tətbiqatda ən
çox qarşılaşılan problem həll edilməyə çalışıldı.
c. Birləşmə , Bölünmə, Növ Dəyişdirmə
Şirkətlərin birləşmələri, bölünmələri və növ dəyiş-
dirməsi təfsilatlı olaraq və AĐ əsasnaməsinə uyğun
bir şəkildə tənzimləndi. T ənzimlənən yeni norma-
lar ilə bəhs edilən əsaslı dəyişikliklərin təkcə gü-
vənli, şəffaf və sadə əqdlər zinciri ilə tənzimlən-
məsi həyata keçirilmədi. Bundan başqa, alacaqlı-
lar (kreditorlar) və digər hüquq və mənfəət sahib-
ləri də mühafizə edildi. Ayrıca, şirkətin mülkiy-
yəti verilərkən (devr edilən), şirkət işçilərinin hü-
quq və məsuliyyətləri də təfsilatlı olaraq tənzim-
ləndi.
edebilecekleri ve borç yüklenebilecekleri il-
kesel hükmünü içeriyordu. Bu hüküm uyarın-
ca, işletme konusu dışında ticaret şirketleri
hak ehliyetini haiz değildi; işletme konusu
dışında yapılan işlemler ultra vires olduğu
için yok sayılıyordu.
T ürk hukukuna 1957 tarihli 6762 sayılı
Kanun ile giren, ticaret şirketleri hukukuna
hakim olan bu temel kural, T ürk ticaret ve
medeni hukuk öğretilerinde eleştiriliyordu.
Hatta bazıları ultra vires'i geçmiş yıllarda
kalan merkezî planlama anlayışı ile bağlantılı
görüyordu.
AET 1968 tarihli ve 68/54 sayılı, şirketlere
ilişkin birinci yönergesinde, AET 'ye üye ül-
kelerin ultra vires kuralını kanunlarından çı-
karmalarını öngörüyordu. Yönerge, bu hük-
mü ile üçüncü kişileri korumayı amaçlıyordu.
T emsile yetkili kişilerin, şirket adına yaptık-
ları işlemlerin şirketi bağlayacağına üçüncü
kişilerin güvenmelerinin sağlanması, işlem ve
pazar güvenliği için şarttı.
Bir taraftan hep gündemde bulunan eleştiriler,
diğer taraftan AET'nin yönergesi dikkate alı-
narak ultra vires hükmüne T asarı’da yer ve-
rilmemiştir. Đlkenin kaldırılması sebebiyle,
şirketin işletme konusu dışında yapacağı iş-
lemlerin sonuçları, kanunda üçüncü kişinin
iyiniyeti çerçevesinde düzenlenmiştir.
b. Se rmaye
6762 sayılı Kanun'un, ticaret şirketlerine iliş-
kin genel hükümleri arasında yer alan, ser-
maye koyma borcu hakkındaki düzenlemesin-
de, teknik gelişmeler göz önünde tutularak ve
6762 sayılı Kanun’un yarım yüzyılı geçen
uygulamasından elde edilen deneyimler de-
ğerlendirilerek bazı değişiklikler yapılmıştır.
Đlk olarak, sanal ortamların, alanların, adların
ve işaretlerin ticaret şirketlerine sermaye
olarak konulmaları kabul edilmiştir.
Đkinci olarak, 6762 sayılı Kanun döneminde,
şirkete sermaye olarak konulan taşınmazların,
şirket adına tescillerinin ihmâl sebebiyle veya
kasten yapılmayıp, eski malikleri üzerinde
kalması aksaklığına oldukça sık rastlanmıştır.
Bu dur um çözümü güç birçok soruna neden
oluşturmuştur. Onun için taşınmazların ve
sair aynî hakların, tapu kütüğünde; markalar,
patentler, tasarımlar gibi hakların da ilgili
sicillerde şirket adına tescil edilmeleri için,
buna ilişkin bildirimin ilgili sicile ticaret sicili
müdürlüğünce resen yapılması hükme bağ-
lanmıştır.