“Mülki hüquq” beynəlx alq simpozium
72
3. Səhmdar Cəmiyyətlə r (Anonim Şirkə tlə r)
Layihənin Səhmdar Cəmiyyət bölməsi, demək
olar ki, yenidən yazıldı. 6762 sayılı Qanunda
nizamlanan bir neçə qayda Layihədə tənzimləndi.
Həyata keçirilən yenilikləri, sistemə və təşkilat-
lara dair olan yeniliklər ilə, fərdi yeniliklər olmaq-
la, iki bölmədə toplamaq və təhlil etmək müm-
kündür. Bu yeniliklər, Səhmdar Cəmiyyətlər sahə-
sindəki qanunvericiliyi AET /AĐ-nın şirkətlərə
dair əsasnaməsinə uyğunlaşdırdı.
Layihənin, Səhmdar Cəmiyyətinə dair normala-
rında bütün dünyada və Avropada yeni sayılan bir
terminə yer verildi. Bu termin “ səhmləri birjada
(bazarda) satılan səhmdar cəmiyyətdir”.
Həqiqətən Layihənin bir çox yerində “ Açıq T ipli
Səhmdar Cəmiyyət (Halka Açıq AŞ) əvəzinə,
“ səhmləri birjada satılan və alınan səhmdar cə-
miyyət (pay sənətləri borsada işləm görən anonim
şirkət)” ifadəsindən istifadə edilmişdir.
Avropada artıq “xalq şirkəti” (public company,
Pulilamsgersellschaft) anlayışı, “ səhmləri birjada
satılan və alınan şirkət” və ya qısaca, “ birja şir-
kəti” anlayışı ilə əvəz edilmişdir. T əşkilatın idarə
olunması qaydaları və konsolide finansal tablolar
(ĐFRS), ”səhmləri birjada satılan və alınan şirkət-
lərə” tətbiq edilir.
Bağlı adlı səhmlərdə və başqa mövzularda “ səhm-
ləri birjada satılan və alınan şirkətlər” üçün xüsusi
normalar tənzimləndi və bu mövzularda “ Açıq
T ipli Səhmdar Cəmiyyət” ifadəsindən istifadə
edilmədi. Doktrinada və digər sahələrdə, səhmləri
birjada alınıb-satılmayan səhmdar cəmiyyətin
səhmdarların sayı müəyyənləşdirilmiş saydan çox
olsa belə, əslində açıq tipli olmadığı fikri haqlı
olaraq formalaşırdı.
Bu baxımdan Sərmayə Bazarı Qanunun mövzusu
olan, “xalqa açıq səhmdar cəmiyyət” (açıq tipli
səhmdar cəmiyyət) anlayışının müzakirə edilməsi
ehtiyacı meydana gəldi. Səhmləri birjada satılıb
alınmayan, lakin səhmdarların sayı, 250-dən çox
olan və ya səhmlər satış üçün xalqa təklif edilən
və ya təklif edilmiş sayılan bir şirkətin “ Açıq T ipli
(xalqa açıq) Şirkət” adı ilə adlandırılan şirkət nö-
vünün mühafizə edilməsinin hüquqi siyasət baxı-
mından faydalı olub olmadığı, təhlil edilməlidir.
Lakin, bu mövzu, Layihənin vəzifəsinə daxil de-
yildi.
Amma, səhmdar cəmiyyətlərdəki yeniliklərin yal-
nız T ürkiyə şirkətlər hüququnun AĐ-nın şirkətlər
hüququna uyğunlaşdırılması məqsədi ilə həyata
keçirildiyini qeyd etmək də düzgün deyildir. Bu
yeniliklərin mərkəzində, çağdaş yeniliklər, nəzə-
hesaplarının denetimi ve kârın belirlenmesi
hususunda modern kurallar getirilmiş, dene-
tim yeminli malî müşavir ile serbest muha-
sebeci malî müşavirlere bırakılmıştır. Ayrıca
kanununa şirketten ayrılan ortağın eski borç-
lardan sorumluluğuna ilişkin özel zamanaşımı
hükümleri konulmuştur.
Sınırlı sorumlu bir şahıs şirketi modeli olan,
Almanya'da ünlü "Limited Şirket ve Ortağı
Komandit Şirket" (GmbH G Co. KG) formü-
lü ile ünlenen, Đsviçre'de de güncel olan,
Fransa’da hatta ABD'de de tanınan bu şirket
ilişkin herhangi bir hükme kanunda yer veril-
memiştir. T ürkiye'de hemen hemen hiç bilin-
meyen, kanunu dolanan bu yozlaşmış modeli
düzenleyen ülke zaten yoktur. T asarı serma-
yesi paylara bölünmüş şirkette, 6762 sayılı
Kanunun düzeni aynen korunmuştur.
3. Anonim Şirketle r
Anonim ortaklıklar bölümü yeniden kaleme
alınmış, 6762 sayılı Kanun'un pek az hükmü
T asarı'ya aktarılmıştır. Yenilikleri, sisteme ve
kurumlara ilişkin olanlar ve münferit hüküm-
lere özgülenenler şeklinde iki bölümde topla-
yabiliriz: Anonim şirketler alanında AET /
T 'ın şirketlere ilişkin yönergeleri ile uyum
sağlanmıştır.
T asarı’nın anonim şirketlere ilişkin düzenle-
melerinde, tüm Dünya'da ve Avrupa'da, son
zamanlarda yeni bir terime özellikle yer veril-
miştir.
Gerçekten bir çok varsayımda “halka açık
anonim şirket” yerine “ pay senetleri borsada
işlem gören anonim şirket” ibaresi tercih edil-
miştir.
Avrupa’da da artık “halk şirketi” (public
company, Pulikumsgesellschaft) yerini “ pay
senetleri borsada işlem gören şirket”e bazen
de kısaca “ borsa şirketi”ne bırakmıştır. Ku-
rumsal yönetim kuralları ve konsolide finan-
sal tablolarda IFRS, pay senetleri borsada
işlem gören şirketlere uygulanmakta ve bağlı
nama yazılı paylarda ve daha birçok konuda
pay senetleri borsada işlem gören anonim şir-
ketler için özel düzenlemeler getirilmekte, bu
hallerde “ halka açık anonim şirket” teri-minin
kullanılmasından kaçınılmaktadır.
Öğretiye ve ilgili çevrelere, haklı olarak, pay
senetleri borsada işlem görmeyen bir anonim
şirketin –isterse paysahipleri belli bir sayının
üstünde olsun- halka açık olmadığı düşüncesi
hakim olmaya başlamıştır. Bu yönden SerPK'-
“Özel Hukuk” Uluslararası Sempozyum
73
riyyələr, tənqidi fikirlər, plenum qərarları, prob-
lemlərin hərtərəfli həll edilməsinin vacibliyi və
səhmdar cəmiyyətlərin, xüsusilə səhmləri birjada
alınıbsatılan səhmdar cəmiyyətlətin özlərinə xas
dinamikası yer tutur.
Qeyd edilən səhmdar cəmiyyətin nə üçün, “ açıq
tipli” olduğunu cavablandırmaq əslində çox çətin-
dir. Bundan ba şqa, səhmləri birjada alınıb-satıl-
mayan, lakin satış üçün xalqa təklif edilmiş olan
və ya belə olduğu qə bul e dilən yaxud, “ birjada
alınıb-satılmasa belə” səhmdarların sayı nəzərə
alınaraq şirkətin “Açıq T ipli” olub olmadığını təs-
bit edən qayda, çağdaş qaydalara uyğun gəlməyən
bir qaydadır. Bu baxımdan, Sərmayə Bazarı Qa-
nununun tənqid edici bir baxışla təhlil edilməsi,
artıq süni bir vəziyyətdə olan “ Açıq T ipli Səhm-
dar Cəmiyyət” anlayışının ləğv edilməsi və ya
başqa bir növ ilə əvəz edilməsi lazımdır. Layihə,
bu köhnə məfhumun əvəzinə istisnalar olsa da
belə “ səhmləri birjada alınıbsatılan səhmdar cə-
miyyət” məfhumunu istifadə etmişdir.
a. Tə sis Edilmənin Yenidən Tənzimlənməsi və
Tə dricən Təsis Edilmənin Lə ğv Edilməsi
6762 sayılı Qanunda tənzimlənən səhmdar cəmiy-
yətin təsis edilməsinə dair sistem, müxtəlif səbəb-
lərə görə tamamilə pozulmuşdu. Normaların çox
hissəsi bəzi qanun dəyişiklikləri ilə tətbiq edilməz
hala gətirilmişdi.
6762 sayılı Qanunun tətbiq edildiyi dövrdə təd-
ricən təsis edilmə haqqındakı normalar, bu qayda
ilə hər hansı şirkət təsis edilmədiyi üçün demək
olar ki, heç tətbiq edilmədi.
559 sayılı Qanun Qüvvəsindəki Qərarnamə
(QQQ) ilə təkcə təsis edilmənin bir mərhələsi olan
“məhkəmə tərəfindən təsdiqlənmə” mərhələsi
ləğv edildi, bununla birlikdə, -deyəsən səhvən-
“təsis edilməmiş sayılma” normasını da ləğv etdi.
Bu dəyişiklik səbəbi ilə 331-ci maddə başda
olmaqla, 6762 sayılı Qanunun bəzi normalarında
boşluqlar meydana gəldi. Ayrıca qeyd edilən
QQQ ilə və buna bağlı təlimatlar ilə 285-ci mad-
dənin də anlaşması çətinləşdi. Sənaye və T icarət
Nazirliyinin təsis və ana müqavilə (nizamnamə)
dəyişdirilməsində etibarlı olan icazə verilmənin
məhdudlaşdırılıb 6762 saylı Qanunu istisnalar ilə
dolu olan bir qanun halına gətirən 4884 saylı qa-
nun da bütövlüyü pozdu. Nəhayət, 5083 saylı T .R.
Dövlətinin Pul Vahidi Ha qqındakı Qanun təsis
edilmənin yenidən tənzimlənməsinin bir ehtiyac
olduğunu göstərdi.
Layihə, istisnalı normativ akt sistemini mühafizə
etməklə birlikdə, təsis edilmə mərhələsində “təsis
edici əqd” sistemini açıq olaraq tənzimlədiyi kimi,
nın konusu olan “ halka açık anonim şirket”
kavramının sorgulanması gereği ortaya çık-
mıştır. Pay senetleri borsada işlem görmeyen,
ancak paysahibi sayısı 250'yi aşan veya pay
senetleri halka arzedilmiş bulunan veya arze-
dilmiş sayılan bir şirketin halka açık şirket
denilen bir ara sınıf olarak korunmasında
hukuk politikası yönünden bir yarar olup ol-
madığı incelenmesi gereken ancak T asarı’nın
görev alanı dışında kalan bir sorundur.
Bir anlamda, anonim şirketler reformu denile-
bilecek yenileştirmeyi, sadece AB şirketler
hukuku ile uyumlaştırma amacıyla açıklamak
doğru olmaz. Bu reformun temelinde, çağdaş
gelişmelerin, teorilerin, eleştirel öğretinin,
içtihat birikiminin, sorunlara çok yönlü yak-
laşımların ve anonim şirketlerin, özellikle pay
senetleri borsada işlem gören anonim şirket-
lerin kendi dinamiklerinin de etkisi vardır.
Sayılan anonim şirketin niçin halka açık oldu-
ğu cevaplanması güç bir sorudur. Ayrıca, pay
senetleri borsada işlem görmeyen, ancak hal-
ka arzedilmiş olan veya böyle sayılan ya da
nitelendirmede –borsada işleme konu olmasa
bile- paysahibi sayısını esas alan bir yöntem
modern anlayışla pek bağdaşmamaktadır. Bu
yönden SerPK'nın eleştirel bir bakışla değer-
lendirilmesi, artık yapay bir konumda bulu-
nan halka açık anonim şirket sınıfının ya
kaldırılması ya da başka bir sınıf halinde dü-
zenlenmesi doğru olur. T asarı, bu eskimiş
kavram yerine -bazı istisnalar dışında- pay
senetleri borsada işlem gören anonim şirketi
esas almıştır.
a. Kuruluşun Yeniden Düzenlenmesi ve
Te drici Kuruluşun Kaldırılması
6762 sayılı Kanun'un, anonim şirketlerin ku-
rulmasına ilişkin sistemi, çeşitli sebeplerle ta-
mamen bozulmuş, maddelerin büyük çoğun-
luğu, bazı kanun değişiklikleri nedeniyle dev-
re dışında kalmıştı.
6762 sayılı Kanun döneminde tedrici kuruluş
hakkındaki hükümler, bu tür kuruluşa başvu-
rulmadığı için, hemen hiç uygulanmıyordu.
559 sayılı KHK ile sadece kuruluşun bir aşa-
masını oluşturan mahkeme onayı kaldırılma-
dı, aynı zamanda, -galiba yanlışlıkla- "kurul-
mamış sayılma" hükmü de ilga e dildi. Bu
değişiklik dolayısıyla 311. madde başta ol-
mak üzere, 6762 sayılı Kanun'un bazı hüküm-
lerinde boşluklar oluşmuştu. Ayrıca, sözü
edilen KHK ile, buna dayalı tebliğler 285.
maddenin de anlaşılmasını güçleştirmişti.