Microsoft Word Elm-Senet. Kitab 2 Amine
Yüklə 5,18 Mb. Pdf görüntüsü
|
221 Cənubi Azərbaycanda azadlıq hərəkatı baş tutsaydı... Professor Eldar İSMAYILOV: –Cəmil müəllim, Pişəvərinin xarakterinin çox maraqlı cə- hətləri var. Amma hər halda qətiyyətlə deyə bilərik ki, o imkan- lardan lazımınca istifadə olunmadı. Bu gün İranda baş vermiş həm azadlıq, həm demokratik hərəkatdan söhbət getdi. Məncə, daha çox kom- munist hərəkatından söhbət gedə bi- lər. Buna bir az ehtiyatla yanaşmaq lazımdır. Qərbi Ukraynadan, Qərbi Bela- rusiyadan danışırıq. Həqiqətən ona oxşar hadisələr idi. “Cənubi Azərbay- canda azadlıq hərəkatı” ifadəsini işlə- dərkən o hərəkat baş tutsaydı, ora- dakıları nələrin gözlədiyini də düşün- məliyik. Bilirsiniz ki, Qərbi Ukray- nada 1942-ci ildə və müharibədən sonra on millərlə adam sürgün edildi, minlərlə adam güllələndi. Cənubi Azərbaycan əhalisini də çox böyük müsibətlər göz- ləyirdi. Profilaktik məqsədlərlə əhalinin böyük bir hissəsi rep- ressiyaya məruz qalacaqdı. Hərəkat zamanı da bu cür repressi- yalar baş verirdi. Biz bu məsələni bir qədər unutmuşuq. Azərbaycanı ikinci bir bəla da gözləyirdi. O dövrdə Azər- baycan KP MK-nın ikinci katibi işləmiş Həsən Seyidov xati- rələrində yazırdı: “Bu məsələ həll olunsaydı, Dağlıq Qarabağ və Naxçıvan Ermənistana, Zaqatala–Qax bölgəsi isə Gürcüsta- na veriləcəkdi”. O dövrdə Qarabağ məsələsinin qabardılması təsadüfi deyildi. Siyasi Büro kömək haqqında qərar qəbul edən- də də bu məsələ var idi. Əlbəttə, onların niyyəti çox nəcib idi. Amma mən inanmı- ram ki, Pişəvərini güllələmək mümkün deyildi... 222 Terrorçuların sayı 21 nəfərdən çox deyildi Professor Cəmil HƏSƏNLİ: – Orada bir neçə məsələ var idi. Əvvəla, dediyiniz kütləvi repressiyalara hələ gəlib çıxa bilmədi. Hərəkatın xarakteri baş- qa idi. Mənim yanaşmam belədir ki, bu, sol təmayüllü milli hə- rəkat idi. Mənim fikrimcə, biz bu hərəkata belə yanaşmalıyıq. Hərəkatın mahiyyəti, məzmunu, gedişi bunu deməyə əsas verir. Sizin qeyd etdiyiniz repressiyaları həyata keçirən cəza dəstələri fəaliyyət göstəridi. Amma Azərbaycan Dövlət Təhlükəsizliyi Komitəsindən Cənubi Azərbaycana göndərilən qrupda terrorçuların sayı 21 nəfərdən çox deyildi. Onlar imkan daxilində açıq terrordan yan keçməyə çalışırdılar. Onların qarşısına sərt şəkildə müqavimət göstərənləri aradan götürmək vəzifəsi qoyulmuşdu. Amma bir şeyi nəzərə almalıyıq ki, hökumətlə əməkdaşlıq etmiş zənginlər heç nə itirmədilər. Məsələn, hökumətə 26 tacirin belə bir mü- raciəti var idi: “Biz uzun müddət Rusiya ilə ticarət etmişik. İşi elə qurun ki, istehsal dayanmasın”. İki görüş arasındakı dəyişikliyin səbəbi Şahin MUSTAFAYEV, tarixçi alim: –Cəmil müəlim, təşəkkür edirik! Həmişəki kimi böyük zövqlə qulaq asdıq. Qəvamla bağlı mənim bir sua- lım var. Deyirsiniz ki, Qəvvam əs- Səltənə tamamilə Sovet oriyentasiyalı adam olmuş və onu Sovetlər hakimiy- yətə gətirmişdi. O, Moskva səfərinə gəlib Stalinlə görüşərkən, Sovetlərin bütün tələb və təkliflərini yerinə yetir- 223 məyi qəbul edib. Molotovla görüşəndə isə mövqeyini tamamilə dəyişir, birdən-birə sanki Amerika oriyentasiyalı bir şəxsə dö- nür. İki görüş arasında bu qədər dəyişikliyə səbəb nə oldu? Professor Cəmil HƏSƏNLİ: – Qəvam yaşlı bir adam idi. Bir şeyi qeyd edim ki, hansı nazir Sovet tərəfi ilə görüşürdü, yaxınlaşırdısa, söhbət onun Baş nazir təyin edilməsindən gedirdi. Bu, İran siyasətində özünü göstərən birmənalı amil idi. Bu da onunla əlaqədar idi ki, o vaxt hökumət böhranını Sovetlər yaradırdı. Bu cür “böhran siyasəti” ingilislərin əlindən Sovetlərin əlinə keçmişdi. Bu nazirlər də başa düşürdülər ki, Baş nazir olmaq üçün Sovetlərlə yaxınlaşmaq la- zımdır. Qəvvam da yetərincə ağıllı adam olduğuna, bunu başa düşdüyünə görə, Sovetlərin bu siyasətində oynamağa başladı. Burada maraqlı bir məqam var: Qəvvam 1946-cı il fevrlın 19-dan martın 20-nə kimi Moskvada oldu. Sovet rəhbərləri ilə danışanda özü üçün lazımi nəticələr çıxardı. Qəvvamın şərəfinə verilən ziyafətdə o, Stalinə Molotovdan şikayət edir ki, biz Molotovla heç bir razılğa gələ bilmədik. Stalin də deyir ki, gör onların əlindən mən nə çəkirəm. Qəvvam Moskva səfərini özü üçün təhlil etdi. Eyni za- manda Sovetlərin icazəsini almaq məqsədi ilə Molotova deyir ki, Amerikanın müvəqqəti işlər vəkili Kennanla görüşə dəvət alıb. Molotov isə deyir ki, dövlət başçısı kimi o, hər kəslə gö- rüşə bilər. Amma Qəvvam Moskvadan qayıdandan sonra yerit- diyi siyasət Sovetlərin açıq müdaxiləsini imkan daxilində da- yandırmaq, Sovetlərə bəhanə verməmək, eyni zamanda Ameri- ka ilə yaxınlaşmaq idi. Belə bir hadisə olmuşdu: Qəvvam mətbuat konfransı keçi- rərək demişdi: “BMT-yə ərizə vermişik ki, Azərbaycan məsələ- sini müzakirə etsin”. Sovet səfiri Ponçikov ona təzyiq göstərən- də isə bildirmişdi ki, bu, tərcüməçinin xətası olub. Onda səfir öz təcüməçisini ona verərək mətbuat konfransını təkrar keçir- 224 məyi məsləhət gördü. Qəvvam yenidən mətbuat konfransı ke- çirdi və əvvəlki fikirlərindən imtina etdi. Amma o, bütün bun- ları Sovetləri qıcıqlandırmamaq üçün edirdi. Sovetləri neytrallaşdıraraq Amerika ilə gizli danışıqlara keçmək barədə onun Müzəffər Firuz və Pişəvəri ilə gizli danı- şıqları olub. Müzəffər Firuz ona deyir ki, unutma, Pişəvəri ol- masa, sən Baş nazir ola bilməzdin. Qəvvam şahı nəzərdə tutaraq belə bir cümlə işlədir: “Siz bilirsiniz ki, bu uşaq dövləti idarə etməkdən çox intriqa ilə məşğuldur. Mən siz deyən kimi etsəm, ordunun Azərbaycan hökumətinə tabe olması gərəkdir. Bununla da şahla bərabər ingilisləri də öz əleyhimə qaldırmış olaram. Mən belə başa düşürəm ki, hələlik mənim hakimiyyət- dən getməyim sizə lazım deyil”. Amerika səfiri maraqlı bir söz yazır: “Qəvvam bir sirr idi”. Bu belə idi. Qəvvam Moskvanı aldatmaqdan çox Ameri- kaya arxalanırdı. Onun bu siyasəti özünü doğrultdu. Professor Süleyman ƏLİYARLI: –Mən Cəmil müəllimə təşəkkürümü bildirirəm. Hamlet müəllimə də bu şəraiti yaratdığına görə xüsusi tə- şəkkürümü bildirirəm. Çünki bu gün universitetlərdə bu cür el- mi söhbətlərə, konfranslara, müzakirələrə çox təsadüfi hallarda rast gəlinir. Cəmil müəllimin məruzəsi olduqca zəngin idi. Məncə, bu fikirlə buradakılar da razılaşarlar. Mövzu yeni və çox genişdir. Mən bir daha hər birinizə təşəkkür edirəm. Təklif edirəm ki, Cəmil müəllim bu mövzunun ayrı-ayrı istiqamətləri üzrə bir daha məclisimizdə məruzə etsin. *** Müzakirələrdə tarix elmləri doktoru Solmaz Rüstəmova- Tohidi, Xəzər Universitəsinin departametnt müdiri, dosent İsmət Əhmədov və başqaları da fəal iştirak etdilər. Yüklə 5,18 Mb. Dostları ilə paylaş:
|