28
II BOB. YERNING GEOLOGIK TARIXI
2.1 Qadimgi yer qobig`i shakllanishining arxey va proterozoy davri
Yer va Quyosh tizimidagi sayyoralarni hosil qilgan birlamchi modda
Galaktikadagi yulduzlararo chang va gazdan iborat bo’lgan. O’ta yangi
yulduzlarning portlashi natijasida hosil bo’lgan modda — plazma bular orasida
katta ahamiyatga ega.
Xuddi mana shu ibtidoiy davrdayoq, Yerni hosil qilayotgan moddaning
saralanishi kuzatiladi va ushbu xususiyat Quyoshga yaqin bo’lgan va Quyosh
tizimi chetidagi sayyoralar tarkibidagi farqni tushuntirib beradi.
Yerni sayyora sifatida shakllanishining bir necha yo’llari mavjud.
Masalan, V.S.Safonov Yerning shakllanishida uch bosqichni ajratadi.
Birinchi
(4,56—4,44 mlrd yil) bosqich, bu davrda Yer moddasining 93—95 % i gaz—
chang birlamchi moddasi quyuqlashadi.
Ikkinchi bosqich, taxminan 0,2 mlrd yil davom etgan bo’lib, sayyoraning
o’sishi sekinlashgan.
Uchinchi bosqich davrida Yer bilan asteroidlarning to’qnashuvi bir oz
kamaygan va u hozirgi shaklga ega bo’la boshlagan. Ushbu jarayonlar 3,8—
3,9 mlrd yil avval tamom bo’lgan.
Yerning dastlabki tarixida sodir bo’lgan jarayonlar haqida yagona fikr
yo’q. Hozirgi kunda bu sohada bir-biridan ancha uzoq bo’lgan ikki model
mavjud.
Birinchi gomogen akkretsiya (quyuqlashuv) modeliga binoan, akkretsiya
jarayonlari tamom bo’lgandan so’ng Yer sovuq tektonik jihatdan sust sayyora
sifatida shakllangan. Uning tarkibi deyarli saralanmagan. Yosh sayyoraning na
gidrosferasi, na atmosferasi bo’lgan. Yerdagi magmatik differenstiatsiya ancha
kech boshlangan (3,5—4 mlrd yil).
Ikkinchi, geterogen
akkretsiya modeliga binoan, Yer moddasining
saralanishi, tarkib bo’yicha qatlamlarga ajralishi deyarli u hosil bo’lgan
29
davrdanoq boshlangan. Bu jarayonlar natijasida Yerning markazida uni temir
silikatlaridan iborat bo’lgan mag`zi—yadrosi hosil bo’lgan.
Yer yapon olimi S.Maruyama fikricha 4,55 mlrd. yil avval paydo
bo’lgan. Yer yuzasiga tushgan ulkan asteroidlar uning haroratini oshirgan va
natijada birlamchi magmatik havza („magmatik okean“) paydo bo’lgan deb
taxmin qilinadi. Yerning ulkan asteroid bilan to’qnashuvi natijasida uning
orbitasiga juda katta hajmdagi ibtidoiy modda chiqarilgan
va uning hisobiga
Oy hosil bo’lgan.
Yerning ibtidoiy tarixini davrlashni N.Xallidey amalga oshirgan (4,7—4,0
mlrd yillar uchun). Bu davr Gaden davri deb ataladi.
Yerdagi qit’alarning kelib chiqishi 4,2—3,8 mlrd yilga borib taqaladi.
Sayyoramizning eng qadimgi davrdagi tuzilishi, tektonik tuzilmalarning
tarqalishi hozirgacha uncha aniq emas. Hozirgi vaqtda, deyarli barcha
platforma va qalqonlar poydevorida 3,5—3,8 mlrd yil avval hosil bo’lgan „kul
rang gneyslar“ aniqlangan, ammo ularning kelib
chiqishi juda ham murakkab
bo’lib, uzil-kesil yechimini topa olgani yo’q.
“Kul rang gneys“ tushunchasi yig`ma tushuncha, yagona jinsni emas,
balki bir qator metamorfik va magmatik jinslardan tashkil topgan gneyslar,
slanestlar, marmarlar va ularni yorib chiqqan trondyemitlar, tonalitlar va
granitlardan iborat. Ularning asosiy xususiyatlari
ichida bir necha marta
metamorfizmga uchraganligini alohida ta’kidlash zarur. Shuning uchun ham
ularning haqiqiy yoshini aniqlash juda qiyin kechadi.
Arxey davrining eng asosiy xususiyatlaridan biri bu davrda Yerda ikki
xil tektonik tuzilmalarning mavjudligidir. Unda bir tomondan, granulit-gneys
gumbazlari va ikkinchi tomondan, ularni o’rab
olgan granit-yashiltosh
mintaqalari rivojlangan. Granulit-gneyslardan tashkil topgan gumbazlar,
tonalit-trondyemit
formatsiyalari,
qadimgi
Yer
qobig`ining
oldinroq
shakllangan hududlari tarkibiga kiradi. Granit-yashiltosh, slanesli mintaqalar
esa gumbazlar atrofida joylashib, ulardan keyin hosil bo’lgan.
30
Arxey davridagi nordon jinslar, xususan, granitlarning miqdoran
ko’payib borishi, arxey davrida
ochilgan riftlarning bekilishi, ularning
burmalangan o’lkalar qatoriga aylanishi bilan belgilanadi. Keng tarqalgan
„granitlashtirish“ jarayonlari ilk bor shakllangan Yer qobig`ining hosil
bo’lishiga olib keladi. Bu turdagi Yer qobig`ining qalinligi ancha ko’payib,
platformalarga mos keladi. Arxey davrining oxirida mavjud bo’lgan kolliziya
(to’qnashuv) jarayonlari yashiltosh mintaqalarini burmalangan o’lkalarga
aylantirdi. Bu ancha uzokq vaqtni o’z ichiga olgan va bir vaqtda kechgan
emas. Faqat arxeyning oxirida 2,6 — 2,7 mlrd yil
avval kenoren burmalanish
davri butun Yer bo’yicha o’z kuchini ko’rsatgan. Shu nuqtai nazardan arxey va
proterozoy chegarasida sodir bo’lgan voqealar Yerning geologik tarixida ilk
bor Monogeya yoki Pangeya 0 qit’asini hosil qilgan (1-rasm). Shuni alohida
ta’kidlash zarurki, bu davrda umumiy Yer qobig`ining 30—40% i tashkil
topgan.
Dostları ilə paylaş: