Fuad Məmmədov
44
institutlarının fəaliyyət koordinasiyası ilə, siyasi proqnozlaşdırma, liderlik
problemləri, məmurların seçilməsi, hazırlanması və yenidən hazırlanması
ilə, dövlət qulluğu personalının idarə edilməsi, münaqişələrin və böhranla-
rın idarəetmə texnologiyaları ilə bağlı məsələlərin uğurla həll edilməsi he-
sabına yeni idarəetmə keyfiyyətinin yaradılması üçün böyük imkanlar açır.
Kulturologiya - özündə texnoloji mədəniyyəti, təşkiletmə mədəniyyətini və
insan münasibətləri mədəniyyətini birləşdirən, demokratik idarəetmə mədə-
niyyətinin təkmilləşdirilməsi üçün zəruri əsas olan dövlətçiliyin innovativ
nəzəri modellərinin və praktik tövsiyələrin hazırlanması üçün elmi – meto-
doloji bazadır.
Qarşılıqlı əlaqəli, qarşılıqlı asılı və ziddiyyətli dünyaya xas fasiləsiz hə-
rəkət və dəyişmələr, zaman və məkan daxilində insan cəmiyyətinin inkişaf
proseslərinin, obyektiv həyat tələbatlarına uyğun olaraq, vaxtında korreksi-
ya edilməsi və təkmilləşdirilməsinə imkan verən permanent sistemli kultu-
roloji təhlilini tələb edir. Dövlət və sosial idarəetmə təcrübəsi üçün kulturo-
loji texnologiyalar mühüm əhəmiyyətə malikdir. Kulturoloji texnologiyalar
– elmi metodlar və insanın həyat fəaliyyətinin praktik vasitələrinin: intel-
lektual, etik, sosial, siyasi, hüquqi, iqtisadi, bədii, ailə, məişət, səhiyyə, eko-
loji və ruhi və maddi mədəniyyətin digər sahələrində istehsal, təşkiletmə və
idarəetmə vasitələrinin məcmusudur. Buradan, kulturologiyanın dövlətçilik
mədəniyyətinin təkmilləşdirilməsi üçün strateji əhəmiyyəti aşkar olur, çünki
o, qloballaşma şəraitində milli inkişafın rəqabət qabiliyyətli tükənməz intel-
lektual kapitalı və innovativ mənbəyi olur. Sistemli kulturoloji yanaşma
müasir elmi nailiyyətlər əsasında idarəetmə fəaliyyətinin struktur və texno-
logiyalarının təkmilləşdirilməsi məqsədi ilə tələbatları və tendensiyaları
düzgün qiymətləndirməyə imkan verir.
Kulturologiya - nisbətən gənc elmdir. Buna baxmayaraq, öz universal
xarakterinə görə onu müasir “elmlərin şahzadəsi” edən geniş tədqiqat im-
kanlarına malikdir. O, insanın inkişaf nailiyyətləri və imkanlarının sistemli
şəkildə öyrənilməsi, strateji planlaşdırmanın, dövlətin inkişaf konsepsiyala-
rının, strategiya və prioritetlərinin işlənib hazırlanması, böhranların aradan
qaldırılması və yüksək mədəniyyətin tənəzzülünün qarşısının alınması, da-
ha yaxşı gələcəyin qurulması, insanın və idarəetmənin bütün səviyyələrdə
təkmilləşdirilməsi, bəşəriyyətin inkişaf qanunauyğunluqları və texnologiya-
larının dərk edilməsi üçün əvəzedilməz olmuşdur. Kulturologiya insan şüu-
runun dərk edilməsi və dəyişdirilməsi imkanını verir ki, onsuz insanların
effektiv idarə edilməsi mümkün deyil. Dünya mədəniyyəti tarixinin, sivili-
zasiyanın inkişaf qanunları və texnologiyalarının, insan münasibətləri və
beynəlxalq münasibətlər mədəniyyətinin, təfəkkürün və ictimai rəyin for-
malaşdırılması proseslərinin sistemli kulturoloji təhlili müasir sosial mü-
İdarəetmə mədəniyyəti
45
həndisliyin, tarixi proseslərin düzgün dərk edilməsi
və effektiv idarəetmə
qərarlarının qəbul edilməsinin, gələcəyin proqnozlaşdırılması və qurulması-
nın əsasında durur.
Kulturologiyanın müstəqil elm kimi XX əsrin 20-ci illərində başlayan
yaranması - tarix, fəlsəfə, sosiologiya, psixologiya, həmçinin bihevioristik
psixologiya
6
, psixiatriya, antropologiya, iqtisadiyyat və digər elmlərin inki-
şafı ilə şərtlənmişdir. İnsanların davranış tədqiqinə Amerika kulturoloqu,
professor Lesli Alvin Uayt ciddi töhfələr vermişdir. 1930-cu ildən onun tə-
rəfindən ABŞ-ın Miçiqan universitetinin antropologiya şöbəsində mədəniy-
yətin təkamülü problemləri üzrə məhsuldar tədqiqatlar inkişaf etdirilmişdir.
Əfsuslar olsun ki, elmdə və cəmiyyətdə yeniliyə qarşı müqavimət qanunu-
nun fəaliyyəti sayəsində hətta Amerika kimi innovativ ölkədə, alimin bö-
yük elmi kəşflərinin qəbul edilməsi yalnız keçən əsrin 50-ci illərində müm-
kün oldu. E.B.Teylorun və L.Morqanın təkamül ənənələrini bərpa edərək
L.A.Uayt, insanın fikirləri, hərəkətləri və əşyaları rəmzi olaraq mənimsə-
məsi qabiliyyəti ilə əlaqəli olan, mədəniyyətin prinsip etibarilə yeni kon-
sepsiyasını işləyib hazırladı. O, mədəniyyətə, insanın qabiliyyətləri ilə şərt-
lənən rəmzləşdirilmiş hadisə və əşyaların qarşılıqlı əlaqəsini aid edirdi.
Bunların sırasına ideyalar, münasibətlər, hisslər, etiqadlar, fəaliyyətlər, dav-
ranış modelləri, adətlər, qanunlar, institutlar, maddi obyektlər, vasitələr,
əmək alətləri, mexanizmlər, əsərlər, incəsənət formaları və başqaları daxil
edilmişdir. Bu zaman Uayt mühüm kulturoloji qanun ifadə etmişdir ki, ona
uyğun olaraq, insanın davranışı onun mədəniyyət funksiyasıdır (B=f(C)),
bunun da nəticəsində mədəniyyətin dəyişməsi ilə davranış dəyişir. Horatsi,
İbn Hаldun, Kant, Herder, Kondorse, Bahofen, Kont, Taylor, Morqan,
Spenser və başqalarının əsərlərinə istinad edərək, L.A. Uayt sübut etdi ki,
təkamül nəzəriyyəsinə görə, bir formanın digərindən törəməsi təkcə bioloji
aləm üçün deyil, həm də insan cəmiyyətinə, mədəniyyətə yanaşmada da
ədalətlidir. Bunu nəzərə alaraq alim belə bir mövqeyə əsaslanırdı ki, təka-
mül prinsipi bəşəriyyətin tarixinin və bizi əhatə edən aləmin tədqiqi üçün
başlıca prinsipdir.
Bilikdə üstünlük – yaşamağın və inkişafın, hökmranlığın və qələbənin,
istehsalın məhsuldarlığı və səmərəli istehlakın, mütərəqqi ideologiyalar və
düşünülmüş siyasətin mütləq şərti olub, var və olacaqdır. Müasir dünya ta-
rixi mərhələsində kulturologiya XXI əsrin hakim paradiqması – sosial-siya-
si inkişafın aktual problemlərinin qoyuluşu, metodoloji cəhətdən onların
düzgün təhlili və fərdi, lokal, regional, milli, qlobal səviyyələrdə daha ef-
6
İnsanın davranışının, stimullara sırf fizioloji reaksiya kimi başa düşülməsini öyrənən.