Microsoft Word gelecek dunya duzeni I kitab doc
Yüklə 4,51 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Məsələn, I Dünya müharibəsində mövcud olan “Antanta” ittifaqını və “Dördlər İttifaqı”nı; II Dünya müharibəsində formalaşmış
- bu ittifaqda iştirakını, SSRİ-nin müttəfiqlərə qoşulmasını və siyasi triadanın
- Məsələn, ABŞ Amerika qitəsində böyük nüfuzlara sahib olub. Vaxtilə “Panamerikan” siyasətini reallaşdırıb, Latın Amerikasına təsir göstərib
- Asiyada özünü təsdiq etməyə çalışıb, Yaponiya Uzaq Şərq imperiyası siyasətini reallaşdırıb və s.
- (Qeyd: ABŞ və SSRİ kimi dünya nəhəngləri ümumdünya münasibətlər sisteminə mərkəzi təsiredici güclər kimi gəlməyincə vahid ümumnəzarət
- Universallıq
202
nəzarət sistemi zəif olub. Bu dövrə qədər vahid münasibətlər sistemi yalnız iki və ya bir neçə dövlət arasında bağlanan ittifaqlarla müəyyən müddət üçün mövcud olub. Məsələn, I
faktları qeyd etmək olar. Bunları da daha çox müharibələr və geosiyasi maraqlar ortaya çıxarıb. XX əsrin əvvəllərində yaranan Millətlər Liqası da bir münasibət sistemi kimi zəif olub. Belə bir dövrdə müxtəlif məkanlarda söz sahibləri olan dövlətlər mövcud olub. Məsələn, ABŞ Amerika qitəsində böyük nüfuzlara sahib olub. Vaxtilə “Panamerikan” siyasətini reallaşdırıb, Latın Amerikasına təsir göstərib, Almaniya Avropanın mərkəzi hesab edilib, Rusiya Avro- Asiya imperiyası olub, Çin Uzaq Şərqdə və Cənub-Şərqi Asiyada özünü təsdiq etməyə çalışıb, Yaponiya Uzaq Şərq imperiyası siyasətini reallaşdırıb və s. Dövlətlər üçün isə müharibələrə qoşulmaq asan bir proses olub. Ümumnəzarət sistemi və beynəlxalq səviyyədə təkmil mexanizm isə ümumiyyətlə olmayıb. (Qeyd: ABŞ və SSRİ kimi dünya nəhəngləri ümumdünya münasibətlər sisteminə mərkəzi təsiredici güclər kimi gəlməyincə vahid ümumnəzarət sistemləri də təkmil formada fəaliyyət göstərməyib. BMT və NATO-nun fəaliyyətləri yalnız birləşdirici böyük güc mərkəzləri ətrafında cəmləşməklə təmin edilib). Digər tərəfdən də qloballaşma proseslərinin (qloballaşma prosesləri özündə kütləvi qaydada yüksək maariflənməni əks etdirən və vahidləşməni yaradan proseslər hesab olunmalıdır) olmaması, 203
kütləvi şüurun qeyri-zəkalılığı, eləcə də müharibələrdən çəkindirən qorxulu silahların olmaması, elm və fəlsəfənin geniş yayılmaması, humanizm baxışlarının qeyri-planetar səviyyəsi, müharibənın insanlığa, bəşəriyyətə qarşı cinayət olmasının geniş təbliğ
edilməməsi keçmiş
dövrün beynəlxalq münasibətlərinin təhlükəsizliyini təmin etməyibdir. Dünya müharibələrinin tüğyan etməsi də buna əyani sübutdur. Lakin istər regional, istərsə də qlobal məkanlarda beynəlxalq münasibətlər sisteminin daima güclü elementləri mövcud olub və daha güclü elementlər regionda və qlobal miqyasda məhz dünya münasibətlər sisteminin aparıcı qüvvəsinə çevriliblər və sistemdə aparıcı istiqaməti müəyyən ediblər. Elə tarixi imperiyaların fəaliyyətlərini buna nümunə göstərmək olar. Sonrakı inkişaf prosesləri, təbii hüquq nəzəriyyələrinin böyüməsi, ədalət və humanizm, insanlıq prinsipləri, digər bəşəri amillər, bəşəri dəyərlər, dünya təhlükəsizliyi kimi ideoloji məsələlər və bunların geniş təbliği “müharibələrdən çəkinmə və çəkindirmə” doktrinalarının, konsepsiyalarının yaranmasına gətirib çıxarıb. Aparıcı elementlərin (imperiyaların) formalaşması dünya əlaqələri sisteminin aparıcı qüvvələrini və oyunçularını yaradıbdır. Qədim dövrdə, ilkin və sonrakı orta əsrlərdə, yeni (intibah dövrü) və ən yeni dövrlərdə (müasir dövr) imperiyaların, eləcə də böyük dövlətlərin formalaşması (məsələn, qədim Misir dövləti, Aralıq dənizinin
sistemin böyük bir məkanında aparıcı elementləri müəyyən 204
etmişdir və bu proseslər indiki zamanda da əvvəlki əlaqəli məzmunla da davam etməkdədir. Aparıcı güc mərkəzləri də dünya əlaqələri sistemində mühüm mövqelər (istinadgah elementləri, obyektləri) və təsirlər əldə etmişlər. Tarixin axarında dövlətlər öz aralarında əlaqələri başlıca olaraq müvafiq predmetlər (obyektlər) üzrə yaradıblar. Müvafiq predmetlərə, obyektlərə təsirlər ediblər, onları parçalayıblar və ya da hissələrdən tamlar əmələ gətiriblər və nəticədə əlaqələr istiqamətlərini formalaşdırıblar. Universallıq və fərdilik (xüsusilik) əsasən iki müxtəlif istiqaməti meydana gətirib. Əlaqələr zaman-zaman ardıcıl şəkildə yüksələn xətlə qurulub və təkmilləşdirilibdir. Əlaqələr müxtəlif zamanlarda və müxtəlif şəraitlərdə tələb olunan anlarda obyektlərə, əşyalara təsirlərdən meydana gəlib. Hər bir maraqlı tərəf öz hərəkətini digər tərəfin hərəkətləri ilə uyğunlaşdırmaq məcburiyyətində qalıb və eyni zamanda bunu istəyib. Bununla da mükəmməl mexanizmlər və sistemlər meydana gəlibdir ki, belə sistemlərdə də elementlər güclərinə görə təsnif edilibdir. Elementlərin (subyektlərin) gücləri gizli və ya da açıq şəkildə iyerarxik pilləni yaradıbdır. Əlaqələrin qaydaları həm dinc şəraitdə yanaşı yaşamaqdan, həm də
müharibələrdən, ərazi
işğallarından irəli gəlib və qaydalar bir növ tənzimedici, istiqamətverici funksiya kəsb edibdir. Qaydalar həm də qarşılıqlı ölçü prinsipini də müəyyən edib və hərəkətlərin istiqamətlərini müəyyənləşdiribdir. Ən yaxşı halda demək olar ki, ümümdünya münasibətlər sisteminin təkmil formalarını böyük dövlətlər yaradıblar və istiqamətlərin konturlarını cızıblar. Böyük dövlətlər onların güclərini şərtləndirən kriteriyalar, komponentlər cəmindən istifadə edərək nizam qaydalarını müəyyən ediblər və strategiyalar və taktikalar formalaşdırıblar. Bir növ ümumdünya siyasətinin-qlobal siyasətin hazırlanması və icrası mərkəzləri yaranıb. Müəyyən edilən strategiyalar və taktikalar başlıca olaraq gücləri hərəkətə gətiriblər və subyektlərin güclərinin təsnifatını müəyyən
Yüklə 4,51 Mb. Dostları ilə paylaş:
|