Microsoft Word gelecek dunya duzeni I kitab doc
Yüklə 4,51 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- “idarə edən tərəf kimi”
- Buradan da belə bir prinsip ortaya çıxır ki, dövlət həm daxildən, həm də kənardan açıq və gizli şəkildə
- “sipərlər çəkmək” , “istehkamlar yaratmaq”
193
dünyasında ictimai-sosial və siyasi cərəyanlar bir-birini əvəzləyib. Qərb daima stereotiplərdən uzaq olmaq üçün islahatlar variantına əl atıb. İslahatlarla mənfiliklərdən yaxa qurtarmağa çalışıb və daxilini təmizləməklə sərbəstləşdirib və müsbət elementlər hesabına möhkəmləndirib. Qərb üçün demokratikləşmə məkanlarının genişlənməsi əhəmiyyət kəsb edib. Tarixin
ilkin dövrlərindən başlayaraq beynəlxalq münasibətlər başlıca olaraq maraq təminatı uğrunda dövlətlərin birgə iştirakı zərurətindən də yaranıb. Hər bir maraq nümayiş etdirən dövlət münasibətlər və əlaqələr tərəfinə, iştirakçısına çevrilib. Qədim dövrlərdə başlıca olaraq ticarət yolları (məsələn, “İpək Yolu”, Aralıq dənizinin Şərq sahillərində olan ticarət yolları, Yunanıstanda olan gəmi yolları, Frakiyadan (indiki Bolqarıstan ərazisi) Aralıq dənizinə (Kipr adasına qədər) uzanan yollar və s.) və ticarət əşyaları (predmetləri, vasitələri) ilkin beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin yaranmasına səbəb olub. Ticarətlə ardıcıl olaraq məşğul olmaq özü elə qaydaları meydana gətirib. Sonrakı illərdə
elm və
texnologiyanın inkişafının dünya üzrə qeyri-balanslı qaydada inkişafı, sərvətlərin və xammalın qeyri-düzgün ölçüdə və kəmiyyətdə mövcudluğu və digər bu kimi amillər münasibətlər və əlaqələr sisteminin yaranmasına gətirib çıxarıb. Əlaqələr sistemindən də əlaqələr qaydaları meydana gəlib, idarəçiliyin əsasları və istiqamətləri formalaşıb. Güclü tərəfin həm quru, həm də su məkanlarında “idarə edən tərəf kimi” statusu ortaya çıxıb. Güclü tərəf daima idarəçiliyə meyil edib və öz gücünü saxlamaq üçün geniş məkan, əhali çoxluğu, bolluca sərvətlərə sahib olmaq prinsipindən yararlanıb. Münasibətlər sistemi, fərqli gücə malik olan dövlətlərin birgə iştirakı başlıca olaraq dünya düzənini, yəni dünyanın idarəedilməsi qaydalarını, ümumdünya idarəetməsi mexanizminin əsaslarını və sistemin mahiyyətini meydana gətirib. (Qeyd: dünyanın idarəolunmasında həm açıq qaydalar-hamı üçün universal 194
olan və hamıya bəlli olan beynəlxalq hüquq normaları, həm də gizli qaydalar-gizli sövdələşmələr, gizli strategiyalar-planlar mövcuddur. Bu qaydalar dövlətlərin daxili siyasətlərinə də təsir göstərir və dünyanın idarəolunması qaydalarına çevrilir. Buradan da belə bir prinsip ortaya çıxır ki, dövlət həm daxildən, həm də kənardan açıq və gizli şəkildə tənzimlənməyə məruz qalan proseslərin cəmini əks etdirən birlikdir. Açıq qaydalar daha çox idealizmdir və nəzəriyyədir, gizli qaydalar isə reallıqdır, real hərəkətləri istiqamətləndirir. Gizli qaydalar açıq ifadə oluna bilməyən real maraqların təmin edilməsi üçündür. Gizli qaydalar əksər hallarda cəmiyyətlərdən gizli saxlanılır). Dünya düzəni dövlətlərin bir- birilərindən asılılığı sistemini və qaydalarını yaradıb və gücsüzlər üzərində güclülərin hakimiyyəti (tarixin əvvəlki
qaydaları meydana gətirib. Əgər əvvəlki dövrlərdə bir böyük dövlətin digər dövlət üzərində açıq təsiri var idisə, artıq indiki dövrdə bu təsirlər bir qədər qapalı əsaslara, geniş şəkildə hiss olunmayan, rekonstruksiya olunmuş əsaslara malikdir. Bu da ona görədir ki, müasir beynəlxalq münasibətlər daha çox liberalizm-idealizm (insan hüquqlarının, dövlətlərin bərabər hüquqlarının əsas nəzəri prinsipləri) və bunlardan irəli gələn realizm prinsipləri ilə formalaşır. İdealizm və liberalizm, neoliberalizm münasibətlərdə daha çox tərəflərə hörmət, suveren bərabərlik və yeni yumşaq əsaslarla, qaydalarla yaşamaq prinsiplərini əsas götürür. İdealizm və liberalizm prinsiplərindən irəli gələrək, müasir dövrdə və postmodernizm dövründə güclü dövlətlərin zəif gücə malik olan dövlətlər üzərində gizli formada (bəzən açıq şəkildə bu hiss olunur,
nəzarət sistemlərini gücləndirmək və ətraflarda genişləndirmək, bununla da öz daxili imkanlarını böyütmək məqsədilə, eləcə də
195
özlərini kənarlardan qorumaq üçün “sipərlər çəkmək”, “istehkamlar yaratmaq” üçün ilk növbədə ətraflarında olan dövlətlərdən istifadə edirlər. Bu reallıqdır və böyük dövlətlərin təbii xarakterlərinə uyğundur. Reallıq nöqteyi-nəzərdən həm də hesab etmək olar ki, ətraflarında olan ölkələrin sərvətləri də böyük dövlətlər maraqlandırır və güclü dövlətlər çalışırlar ki, bu və ya digər formada həmin sərvətlər üzərində təzyiq rıçaqlarına sahib olsunlar. Burada geosiyasi maraqlar önə çıxır. Bunun üçün hərbi vasitələrdən (məsələn, hərbi bazaların yerləşdirilməsi, hərbi ittifaqlara qoşulmağa məcbur edilmə), təhdidlərdən, hədələrdən və s. kimi üsullardan istifadə edirlər. Liberal üsullar da, məsələn, iqtisadi və humanitar məsələlər, mədəniyyət məsələləri və s. də mühüm olaraq nəzarətə sahib olmaq vasitələridir. Yeni reallıqlar isə ondan ibarətdir ki, sərvətlərin birgə olaraq istifadə edilməsi və hər tərəf üçün sərfəli olması prinsipi əsas götürülür. Bu prinsipin tətbiqi zamanı da böyük tərəfin kiçik tərəf üzərində təbii üstünlüyü meydana gəlir. Ümumiyyətlə, münasibətlərdə istər ideal, istər liberal yanaşmalar mütləq şəkildə reallıqla əlaqəli olur və burada maraqlar uğrunda müxtəlif vasitələrdən istifadə edilir. Maraqların təmin edilməsi uğrunda siyasət təbii şəkildə çarpazlaşmanı meydana gətirir. Bu anda ideal və liberal prinsiplər tətbiq olunur və razılaşmalar sayəsində ziddiyyətlər aradan qalxa bilir. Bu baxımdan hesab etmək olar ki, münasibətlərin əsası (dövlətlər daxilində və dövlətlər aralarında) məhz daha çox realizm prinsipləri ilə formalaşır. Bu da ona görədir ki, münasibətlərin bazasında maraq amili dayanır. Maraq zərurət, şərait, zaman və imkanlara bağlı olur və bu kateqoriyalar vəhdəti və reallığı əks etdirir, reallığın tələbləri ilə biri digərini şərtləndirir. Dünya düzəni özü elə dünyanın piramidal qaydada idarəolunması prinsiplərini formalaşdırır və qaydalar kimi bu idarə etmədən irəli gəlir. Piramidal asılılıq özü elə yuxarıdan aşağılara doğru təsir və təzyiq üsullarını və asılılığı yaradır.
Yüklə 4,51 Mb. Dostları ilə paylaş:
|