Microsoft Word gelecek dunya duzeni I kitab doc
Yüklə 4,51 Mb. Pdf görüntüsü
|
187
Bununla yanaşı, ölkə daxilində maarifçilik siyasətinə də neft burjuaziyasının nümayəndələri (Azərbaycan filantropları) böyük kömək ediblər. Dövlətlər yarandıqları anlardan həm daxili siyasətləri sayəsində, həm də xarici ticarət və işğallarla müşayiət edilən hərəkətlər sayəsində beynəlxalq münasibətlərə daxil olublar. İcmalar və tayfalararası əlaqələr sonradan etnik birliyə, yaşadığımız tarixin son mərhələlərində isə xalqlararası birliyə gətirıb çıxarıb. Münasibətlər və əlaqələr dövlətdaxili və dövlətlərarası sahələrdə həm sabit vəziyyətlərdən, həm də gərginlikdən, müharibə və münaqişələrdən, toqquşmalardan və siyasi
rəqabətdən-yəni ziddiyyətlərdən meydana gəlib.
Münasibətlər və əlaqələr kateqoriyalarını formalaşdıran eyniliklər, oxşarlıqlar və ziddiyyətlər kateqoriyaları olubdur. Vəziyyətlər münasibətlərin və əlaqələrin tərzinə təsir göstərib. Münasibətlər və əlaqələr sahələr və istiqamətlər üzrə mövcud olan obyektlər üzərində təsir göstərməklə tarixi formalaşdırıb. Tarixin formalaşması elə siyasi, iqtisadi, ictimai, elmi və digər sahələrdə mövcud olan zəncirvari hərəkətlərin, hadisələrin törənmə ardıcıllığının trayektoriyasını yaradıb. Münasibətlər və əlaqələr zaman ardıcıllığı ilə sabit və qeyri-sabit siyasət koordinasiyası üzrə, koordinasiyalardan, xətlərdən ibarət olan şəbəkələr üzrə davam edib. Ayı-ayrı məkanlarda yeni dövlətlərin yaranması və imperiya ərazilərinin genişlənməsi nəticəsində yeni yaranan dövlətlər hesabına siyasətdə iştirak edən subyektlərin, yəni dövlətlərin sayı artıb. Dünya münasibətləri və əlaqələri, bu baxımdan da dövlətlərin daxili siyasətlərini də əhatə edən dünya siyasəti formalaşıb. Zaman- zaman əsas etibarilə dünya siyasətinin “dalğalanması”, “qalxıb- enməsi” prosesləri yaşanıb. Siyasət xətlərində qalxıb-enmələrin yaranması aktlarla, siyasi hadisələrlə müşahidə edilib. Siyasi hadisələr ardıcıllığında səbəb və nəticə şəraitləri və vasitələri şərtləndirici amillər olaraq dalğavarilik yaradıb və dünya siyasəti müstəvisində rəngarəngliyi üzə çıxarıb. Sabit və qeyri- 188
sabit proseslər xətlərdə olan hərəkətlərin gücündən asılı olub. Siyasətin gücünü isə meydana gətirən amillər mövcud olub və bu amillər daima genişlənmə xüsusiyyətlərinə malik olub. Münasibətlər sistemində müəyyən gərginlik nöqtələri olub ki, bu gərginlik nöqtələri də ümumi hərəkət tempinə mənfi təsir göstərib və hərəkət trayektoriyasında müəyyən problemləri meydana gətirib. Dünya və onun tərkib strukturu olan beynəlxalq münasibətlər sistemləri mexanizmlərinin rəvanlığı baxımından müəyyən maneçiliklərlə üzləşib. Gərginliklər də tərəflər arasında maraqlardan və hərəkətlərdən irəli gələn uyğunsuzluqların meydana gəlməsi ilə ortaya çıxıb. Bununla da maraq uğrunda rəqabət aparan tərəflərin mübarizələrini əks etdirən vəziyyətlər (sabit və qeyri-sabit, münaqişəli, müharibəli, böhranlı vəziyyətlər) formalaşıb. Dövlətlər və xalqlar arasında münasibətlər və əlaqələr həm də birgə şəkildə yanaşı və qonşu yaşamaqdan da formalaşıb. Ümumi sərhədlər məsələsi ilk növbədə regional miqyasda münasibətlərin formalaşmasına gətirib çıxarıb. Maraq sahələrinin və subyektlərinin sayı artdıqca münasibətlər və əlaqələr də genişlənib. Ticarət qədim dövrün (tunc dövründən başlayaraq tacirlər sinfi meydana gəlmişdi) beynəlxalq münasibətlərinin əsaslarını təşkil edib və ticarət sonradan iqtisadi münasibətlərin (dövlətlər daxilində və dövlətlər arasında) formalaşmasını zəruri edib. Münasibətlər və əlaqələr sahələrində sistemlər və mexanizmlər meydana gəlib və əlaqələr və münasibətlər də mexanizmlərlə tənzimlənib. İqtisadi münasibətlərin əvvəlki təsərrüfat həyatından köklü fərqi bu münasibətləri tənzimləyən mexanizmin və qaydaların, normaların mövcudluğunda olub. Yəni sistem xarakterli təsərrüfat, tələbat və istehlak, həmçinin əmək münasibətləri, pul-bazar münasibətləri, vergi qaydaları iqtisadi münasibətləri yaradıb. Münasibətlər regionların geosiyasətini formalaşdırıb, eləcə də
regionlararası münasibətlər qlobal sistemin yaranmasını şərtləndirib. Münasibətlər sisteminin bütün 189
məkanlarda baza olaraq yaranmasında, formalaşmasında maddi amillər, iqtisadi sərvətlər rol oynayıb. Maddı amillər dövlətlərin məkanlar üzrə genişlənməsinə, böyüməsinə əsas verib. Müharibələr də elə sərvətlər və məkanlara görə (ərazilərin qazanılması və genişlənməsi məqsədilə) həyata keçirilib. Sülh münasibətləri də müharibələrdən çəkinmək üçün meydana gəlib və müharibə amili itkilərindən yayınmaq və gələcəkdə inkişaf etmək vasitəsi kimi qəbul edilib. Məlumdur ki, tarixin əvvəlki dövrlərində sülhün möhkəmləndirilməsi vasitələri olaraq həm xəraclar, o cümlədən qızıl-zinət, bər- bəzək əşyaları, həm də nikahlar (ayrı-ayrı ölkələrin rəhbərləri arasında qohumluğu şərtləndirən vasitələr) böyük rol oynayıb. Məsələn, qədim dövrdə finikiyalılar (indiki Livan ərazisində mövcud olmuş Aralıq dəniz dövləti. Finikyalılar güclü dəniz tacirləri idilər. Böyük gəmilər düzəldirdilər. Şturman sənətini, üzmək sənətini yaxşı bilirdilər. Əlifba da ilk dəfə olaraq Finikyada meydana gəlib. Yunanlar Finikiya əlifbasını götürdülər və 5 hərf əlavə etdilər) assuriyalılara ildə xeyli miqdarda qızıl verirdilər ki, Assuriya çarı onlara dəyməsin. Assuriya o zaman regionun ən böyük dövləti idi. Onun rəqibi isə Misir dövləti hesab olunurdu. Assuriya sonradan Midiyaya məğlub oldu. Finikiya limanları assuriyalılar tərəfindən idarə olunurdu. Assuriya imperiyası İsrail dövlətinə də hücumlar edir və əhaliyə divan tuturdu. İsrail çarlığı da Assuriyadan müdafiə olunmaq üçün Misir çarlığı ilə yaxınlıq edirdi və onu qorumaq üçün Misir çarlığına bac-xərac verirdi. Beynəlxalq münasibətlərin formalaşmasında ideologiyalar da mühüm rol oynayıb. İdeologiyalar baza etibarilə ayrı-ayrı regionlarda geosiyasi nüfuzların formalaşmasına təsir göstərib. Xarici siyasətin tipik ideologiyaları içərisində status quo (status kvo), imperializm, ikili (qeyri-müəyyən) ideologiyalar, öz Yüklə 4,51 Mb. Dostları ilə paylaş:
|