Microsoft Word gelecek dunya duzeni I kitab doc
Yüklə 4,51 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Məsələn, ABŞ
- (Qeyd: Atlantik siyasi regionunu (Qərb yarımkürəsi adlanan coğrafi- siyasi regionunu) iki
- Atlantik regionunun Afrikanın Qərbinə düşən hissəsində Afrikanın özü zəifdir və bu baxımdan da gələcəkdə hesab
- Atlantik regionu) təsir dairəsində olacaqdır. Vaxtilə fransızların koloniyaları olmuş Afrikanın qərb hissələrində
- ABŞ-Böyük Britaniya (Anglikan) təsirləri mövcud olacaqdır. ABŞ-İngilis mərkəzli Şimali Atlantik regionuna bu dünya
- Gələcəkdə İspan-Prtuqal mərkəzli bu istiqamətin daha da güclənəcəyi gözlənilir. ABŞ-İngilis birliyinin Atlantik
175
dövlətlərin təsir dairələrini genişləndirər. Dövlətin daxili gücünü şərtləndirən elementlər həmçinin dövlətin beynəlxalq münasibətlərdə iştirak etdiyi zaman da güclənir. Yəni dövlət özünü
daxildən gücləndirmək üçün digər
dövlətlərlə elementlərin mübadiləsi proseslərinin baş verdiyi vəziyyətində olur və dövlət öz daxili ehtiyacını, çatışmazlığı ödəmək üçün müvafiq resursları beynəlxalq aləmdən götürür. Məsələn, ABŞ, sənayesinin güclü olmasından yaranan ehtiyaclara görə, dünyada ən çox neft idxal edən ölkədir. Sonrakı yerdə isə Çin dayanır. Bu dövlətlər beynəlxalq neft bazarından enerji almaq üçün enerjiyə sahib olan və beynəlxalq bazarlara çıxaran dövlətlərlə (OPEC ölkələri ilə, Rusiya və Xəzər regionu ölkələri ilə) əməkdaşlıq etmək məcburiyyətində qalırlar. Səudiyyə Ərəbistanı və Rusiya neft ixracına görə dünyada birinci və ikinci yerləri bölüşürlər. Dövlətin beynəlxalq aləmdə iştirak gücü onun daxli gücünü artırır və daxili enerji də öz növbəsində xarici siyasət fəaliyyətinə güc verir və fəaliyyəti coğrafi məkan üzrə şaxələndirir. Ehtiyac və zərurət amilləri dövlətin xarici siyasət fəaliyyətini həmin istiqamətə daha çox yükləyir və siyasət istiqaməti prioritet istiqamətə çevrilir. Buradan da-bu şaxələnmədən də dövlətin geosiyasəti meydana gəlir. Dövlətin daxili siyasət istiqamətləri ilə onun xarici siyasət istiqamətləri arasında bir bağlılıq yaranır. Dövlətin geosiyasətdə iştirakı həm regionlar üzrə olur, həm də qlobal əhəmiyyət kəsb edir. Bu da dövlətin gücü ilə bağlı olur. Məsələn, ABŞ qlobal geosiyasi gücə malik olan dövlətdir, Türkiyə isə regional gücdür. Türkiyə son zamanlarda özünün xarici geosiyasi gücünü ətrafda mövcud olan qarışıq (rəngarəng) mədəni-siyasi ərazilərdə artırmaq siyasətini reallaşdırır. Burada qarışıq ərazi dedikdə, əsasən xristian, müsəlman və yahudi dinlərinə etiqad edən əhalinin yaşadığı və Şərq-Qərb mədəniyyətlərinin qovuşduğu məkanlar başa düşülməlidir. Türkiyə müxtəlif mədəniyyət arealları arasında “yumşaldıcı” və “barışıdırıcı”, “birləşdirici” funksiyanı 176
(məsələn, Cənubi Qafqazla Avropanın, Ərəb dünyasının Avropa ilə inteqrasiyasında iştirak etmək) yerinə yetirməyə çalışır və bununla da regionun dünya düzənində və geosiyasətində aparıcı güc mərkəzinə çevrilmək istəyir. Türkiyənin qlobal siyasətdə isə (regiondan bir qədər kənar məkanlar üzrə-məsələn, Qərbi və Mərkəzi Avropa regionu üzrə) iştirakının yüksək səviyyəsi üçün müvafiq resursları və elementləri, məsələn, ərazisi, əhalisi, elmi potensialı, iqtisadiyyatı və digər gücü çatmır. Türkiyə həmin regionların əhalisini və resurslarını özünə yüksək səviyyədə cəlb etmək üçün kifayət qədər resurslara (coğrafi mövqe-geotranzit mövqe
xammal məhsulları ixrac edə bilər. Bu ölkələrin əhalisini cəlb etmək üçün tarixi mədəniyyət abidələri və istirahət yerləri vardır. Lakin baza etibarilə müvafiq resurslar-məsələn, yüksək texnoloji vasitələr olmadığına görə, Türkiyə bu dövlətlər üçün cəlbedici ola bilməz. Türkiyə beynəlxalq aləmdə mövcud olan nəhəng güclərlə müqayisədə zəif və kiçik olduğundan öz daxili elementlərini qlobal məkanlar üzrə transfer etməkdə çətinlik çəkir. Məsələn, Türkiyə Xəzər regionunun Türkdilli xalqları üçün böyük dövlət-böyük güc mərkəzi rolunu oynamaq baxımından tələb olunan mədəni, iqtisadi, siyasi və hərbi, elmi- texniki potensiala malik deyil. Bunun üçün Türkiyəyə kosmik sahələrə çıxmaq qədər (süni peyklər istisna olmaqla.
tərəfdən də ölkəyə kütləvi bilik və savad verilməsi lazımdır ki, əhalinin elmi
potensialı güclənsin və ölkə
Qərb texnologiyasından, elmi-texniki laboratoriyalarından asılılığını azaltsın. Ölkə Rusiya və Çinlə rəqabətdə çox zəifdir. Bu baxımdan da Türkiyə qlobal yox, regional geosiyasət gücü (regiondakı kiçik gücə malik olan dövlətlərə təsir imkanlarına malikdir) hesab edilir. Ümumdünya güc mərkəzləri içərisində isə, müqayisədə orta güc mərkəzi kimi qəbul edilir. ABŞ (Sea Power) isə dünyanın əksər regionlarında
177
güc nümayiş etdirmək və bundan faydalanmaq imkanlarına malikdir. Elə Türkiyənin özündə də bu dövlətin hərbi bazaları vardır. ABŞ şəbəkələri və şəbəkələri yaradan elementlər, ünsürlər (bunlara nümunə kimi dünyada mövcud olan ABŞ hərbi bazalarını, iqtisadi, siyasi və digər mərkəzlərini göstəmək olar) dünyanın əksər regionlarında dövlət marağını “dartan tellər” rolunu oynayır. ABŞ post müharibə dövründə İraq və Əfqanıstanda bu ölkələrin siyasi hakimiyyətlərinə təsir imkanları əldə edib. Dövlətlərin idarəolunmasında ABŞ strategiyası əsasa çevrilib. Bu baxımdan ABŞ qlobal geosiyasət obyekti və subyektidir. Qlobal olduğundan regional çəkisi də (məsələn, Atlantik regionunda, xüsusilə, Şimali Atlantikada) çox güclüdür. (Qeyd: Atlantik siyasi regionunu
Yüklə 4,51 Mb. Dostları ilə paylaş:
|