Microsoft Word gelecek dunya duzeni I kitab doc
geosiyasət adlanır. (Qeyd: dövlət özü də sərhədləri
Yüklə 4,51 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Sonra isə həmin coğrafi məkanda yaşayan insanlar, xalqların etnik xüsusiyyətləri, bu
- (Qeyd: Antarktidanın və 60 dərəcə cənub enindən cənubda yerləşən digər ərazilərin beynəlxalq hüquqi rejimi Antarktida
172
geosiyasət adlanır. (Qeyd: dövlət özü də sərhədləri çərçivəsində müəyyən bir coğrafi ərazini təşkil edir. Dövləti təşkil edən tərkib elementlər coğrafi ərazi üzrə mövcud olur. Dövlətin, ilk olaraq, ərazisi elə coğrafi anlayışa aid edilir. Sonra isə həmin coğrafi məkanda yaşayan insanlar, xalqların etnik xüsusiyyətləri, bu baxımdan milli-mədəni xüsusiyyətləri, həmin coğrafi ərazi üzrə sərvətlərin zənginliyi, iqtisadi sistemin və siyasi sistemin təkmil formaları, əhalinin elmi potensialı, həmin coğrafi ərazinin tranzit yol kimi ə həmiyyət kəsb etməsi, digər regionlarla əlaqələrinin səviyyəsi, regionları bağlayan element və məkan kimi ə həmiyyəti, məkan üzərində elementlərin və resursların idarəedilməsi prinsipləri onun coğrafi-siyasi elementləri hesab edilir). Dövlət elə bir quruma çevrilir ki, həm öz sərhədləri çərçivəsində, həm də sərhədlərindən kənarda təsirlərə malik olur. Məsələn, dünya iqtisadiyyatında qarşılıqlı sərmayələr prinsipi elə bir dövlətin digər dövlətdə təsirini yaradır. Eləcə də bir dövlətin vətəndaşlarının başqa dövlət ərazilərində miqrasiya yolu ilə əməklə məşğul olmaları da qarşılıqlı asılılıq yaradır və böyük imkanlara malik olan dövlətin kiçik imkanlara malik olan dövlət üzərində təsirlərini meydana gətirir. Bununla yanaşı, geosiyasi tranzit amili də təsirləri formalaşdırır. Eyni zamanda bir dövlətdə yaşayan və dövlətin əsasını təşkil edən xalqın digər dövlət ərazilərində yaşamaları da dövlətlər arasında qarşılıqlı asılılığı formalaşdırır. Bir dövlətin ərazisindən, ərazi sularından, daxili sularından, hava məkanından digər dövlətin istifadə zərurəti dövlətlərarası təsirləri ortaya çıxarır. Bu kimi vəziyyətlər həm dövlətləri beynəlxalq əlaqələrə girməyə vadar edir, həm də digər tərəfdən onları bir-birinə bağlayaraq beynəlxalq ictimai bütövlüyü yaradır. Bu kimi məsələlərin həlli məqsədilə və normal şəraitdə, dinc qaydada münasibətləri formalaşdırmaq baxımından dövlətlər nizamlama proseslərinə qoşulurlar və qarşılıqlı qaydada qaneedici normaları yaradırlar. 173
Dövlətin daxili gücü və onun beynəlxalq münasibətlər sferasında iştirak səviyyəsi onun gücünü müəyyən edən kriteriyaları şərtləndirir. Təsirləri artdıqca məkan da böyüyür və daxili geosiyasət elementləri (elementlərin yayıldığı ərazilər) və artan məkanlar üzrə yayılır. Bu anda dövlətin geosiyasi gücü artır. Burada artıq sərhədlərdən kənarda geosiyasət, yəni beynəlxalq münasibətlərindən yaranan geosiyasəti meydana gəlir. Deməli, belə hesab etmək olar ki, geosiyasət həm daxili, həm də xarici sahələrə aid edilə bilir. Məsələn, Rusiya müəyyən sərhədlər çərçivəsində bir dövlət kimi Avrasiyanın əsas hissəsinə, mərkəzinə, çox böyük bir coğrafi əraziyə malikdir. Rusiyanın tutduğu ərazinin özü bir geosiyasi regiondur. Ölkənin təsir dairələrinin mövcud olduğu əlavə regionlar isə (məsələn, Şərqi Avropa, Cənubi Qafqaz, Xəzər-Qara dəniz regionları) xarici geosiyasət regionudur. Bu məsələni ABŞ-a da aid etmək olar. ABŞ bir tərəfdən Şimali Amerika materikinin mərkəzidir. Bu, daxili geosiyasi elementdir, həm də dünyanın əksə regionlarında, həm quruda
böyük
təsir imkanlarına malikdir. Eləcə
də cənub
yarımkürəsində və Antarktidada (ABŞ və Böyük Britaniyaya məxsus şelf buzlaqları) ingilis dünyasının təsirləri vardır. (Qeyd: Antarktidanın və 60 dərəcə cənub enindən cənubda yerləşən digər ərazilərin beynəlxalq hüquqi rejimi Antarktida haqqındakı 01 dekabr 1959-cu il tarixli qərarla tənzimlənir). Almaniya da mərkəzi Avropanın (coğrafi və siyasi mənada) əsas subyekti olaraq qitənin mərkəzi coğrafi subyektidir. Almaniya həm də Avropada ən böyük təsirə malik olan region subyektidir, kontinental mərkəzdir. Avropanın əksər bölgələrində-dövlətlərində (məsələn, Yunanıstanda) Almaniya sərmayələri böyük həcmdədir. Bu təsirlərə xarici geosiyasət təsirləri adını vermək olar. Daxili geosiyasət elementləri birliyi 174
məhz xarici geosiyasət üçün nüvə rolunu oynayır və bu baxımdan da ümumilikdə geosiyasətin əsas aparıcısı, yaradıcısı hesab olunmalıdır. Xarici və daxili geosiyasət anlayışlarını daha çox ərazisi böyük olan və fərqli mədəniyyətlərə malik olan xalqları birləşdirən, iki siyasi-mədəni qitəni əhatə edən böyük dövlətə-Rusiyaya aid etmək olar. Qeyd edildiyi kimi, Rusiya başlıca olaraq nəhəng Avro-Asiya ölkəsidir. Rusiyada coğrafi, mədəni, milli və etnik xüsusiyyətlər, dini baxışlar, siyasi və ictimai sistemlər bu dövləti həm Avropa, həm də Asiya tipli edibdir. Bu baxımdan da Rusiya nə tam Avropa ölkəsi, nə də tam Asiya ölkəsidir. Rusiya Avro-Asiya ölkəsidir. 1
Rusiyanın yerləşdiyi məkanda həm daxili geosiyasət, həm də xarici geosiyasət mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Geosiyasət coğrafi anlayış, məsələn, “ölkə” üzərində həyata keçirilən siyasətdir, “dövlət” anlayışının “ölkə” anlayışı ilə vəhdətindən irəli gəlir. Dövlət ölkə üzərini, coğrafi regionu əhatə edir, bir qədər başqa cürə ifadə etsək, üzərini örtür, yəni dövlətin siyasəti ərazi üzrə-coğrafi elementlər üzrə dalğalanır, elementlərin hərəkəti sayəsində nəticədə geosiyasət meydana gəlir. ABŞ-İngiltərə dövlətləri birliyinin də dünya okeanında təsirləri mövcuddur. Buraya Britaniya Birliyinə aid olan arxipelaq dövlətləri və digər ada dövlətləri aid etmək olar. ABŞ hərbi bazaları onun xarici geosiyasəti üçün çox mühüm baza rolunu oynayır. Qeyd edildiyi kimi, dövlətin beynəlxalq aləmdə gücünü təsnif edən, şərtləndirən amillər, istiqamətlər, elementlər elə məhz dövlətin geosiyasətdə iştirak gücünü müəyyən edir. Dövlət daxilən nə qədər güclü olarsa, beynəlxalq aləmdə də bir o qədər güclü olar və onun geosiyasi çəkisi artar. Geosiyasi çəkinin artması məkan daxilində və məkan xaricində
1 Афанасьев В.В., Соколов Ю.В. А94. Политическая структура мира. Сборник научных статей./ В.В Афанасьев., Ю.В. Соколов.-М.; «Канон+»РООН «Реабилитация», 2010.-320 с., səh. 215. Yüklə 4,51 Mb. Dostları ilə paylaş:
|