Microsoft Word gelecek dunya duzeni I kitab doc
Yüklə 4,51 Mb. Pdf görüntüsü
|
196
Yuxarı pillələrdə, “lojalar”da adətən böyük dövlətlər yer alırlar və aşağı ətrafları özlərinə tərəf çəkirlər. Piramidal struktur vahid və bölünməz olmur və struktur tərkibində parçalanmalar, məkan bölünmələri meydana gəlir ki, bu da dünyanın ayrı-ayrı regionlar üzrə maraq dairələrinə bölünmələrini şərtləndirir. Onu da nəzərə almaq lazımdır ki, maraq və gücə əsaslanan siyasət olan yerdə mütləq şəkildə piramida sistemi də mövcud olmalıdır. Dünya düzəninin fundamental qaydada formalaşması tarixini böyük dövlətlərin (imperiyaların) yaranması ilə eyniləşdirmək olar. Tarixdən məlumdur ki, tayfa birləşmələri müəyyən coğrafi məkanlarda xalqları meydana gətirib, xalqların idarəolunması üçün dövlətlər yaranıb. Dövlətlərin böyümələri və parçalanmaları, eləcə də bir çoxlarının yer üzərindən silinmələri prosesləri yaşanıb. İmperiyalar dövlətlər yaradıblar və dövlətləri siyasi səhnədən siliblər. Məsələn, Roma imperiyası Avropanı bir tərəfdən işğal edib, digər tərəfdən də Britaniyada dövlət yaradıb (Britaniyada Romanın “dəmir əli” mövcud olub), Hun imperiyası Romada quldarlığı məhv edib, həm Roma, həm də Bizans imperiyaları ilə müharibələr törədib. Qərbi və Şərqi Hun imperiyalarına parçalanıb. Ərəb istilaları Qərbdə Avropaya qədər gedib çıxıb, Şərqdə Mərkəzi Asiya, Cənubi Qafqaz, İranı və s.-ni əhatə edib. Osmanlı imperiyası ərəb dövlətlərini və Şərqi Avropa dövlətlərini işğalda saxlayıb, XVI-XVII əsrlərdə (Səfəvilərlə aparılan müharibələrin nəticələri olaraq) Cənubi Qafqazda, o cümlədən Azərbaycan üzərində hakimiyyətə malik olub. XVI – XVIII əsrlərdə Cənubi Amerikada İspan işğallları həyata keçirilib. Bu dövrdə Cənubi Amerikada İspaniya və Portuqaliyanın müstəmləkə sistemi formalaşıb. Qeyd: 1535-ci ildə Şimali və Mərkəzi Amerikada İspaniya müstəmləkələrindən paytaxtı Mexiko şəhəri olan Yeni İspaniya Vitse krallığı yaradılmışdı. Eyni zamanda, İspaniya müstəmləkələrindən və Mərkəzi Amerikanın (Venesueladan 197
başqa) cənub-şərq hissəsindən ibarət olan Peru vitse-krallığı yaradılmışdı. 1776-cı ildə Rio de la Plata (Argentina, Paraqvay, Yuxarı Peru (Boliviyanı əhatə edən) və Uruqvaydan ibarət) vitse-krallığı yaradıldı. İspaniya və Portuqaliya Cənubi Amerikanı idarə etmək üçün vitse-krallıqlar, general- kapitanlıqlar (məsələn, Yeni Qranada, Qvatamela və s.) yaradırdılar. Məhkəmə işlərini audensiyalar həyata keçirirdi. İspaniyanın Cənubi Amerikadakı müstəmləkələrində ali hakimiyyət vitse-krala və ya general-kapitana məxsus idi, vilayət qubernatorları isə onlara tabe idilər. Şəhərləri idarə edən korrexidor, kənd dairələrini idarə edən alkalda, hindu kəndlərini idarə edən kasik (iri ağsaqqal) adlanırdı. XVIII əsrin 80-ci illərində İspaniya Amerikası inzibati cəhətdən dairələrdən ibarət intendantlıqlara bölündü. Latın Amerikasının iqtisadi inkişafı tamamilə metropoliyanın mənafeyinə xidmət edirdi. 1 1898-ci il İspan-Amerikan müharibəsi ABŞ-ın kontinentin hüdudlarından kənarda həyata keçirdiyi ilk işğalçı müharibə idi. Bu müharibə ilə ABŞ hakimiyyəti uzaqlara- Sakit okean regionuna yayıldı, Havay adalarını və Filippini əhatə etdi. 2 XIX əsrin sonunda Kuba iqtisadiyyatının əsasını şəkər isethsalı təşkil edirdi. Kubada iqtisadi həyatın bütün sahələrinə, o cümlədən şəkər sənayesinə ABŞ şirkətləri nəzarət edirdilər. 1895-ci ildə Kubada başlanmış üsyana münasibətdə ABŞ bitərəf olduğunu bəyan etmiş və üsyançıları döyüşən tərəf kimi tanımamışdı. Eyni zamanda ABŞ mətbuatında və Konqresdə İspaniya əleyhinə geniş təbliğat aparılırdı, Kubadan olan inqilabçılar ABŞ ərazisində sərbəst fəaliyyət göstərirdilər. ABŞ-ın məqsədi Kubadakı əmlakının toxunulmazlığını təmin etmək, Kuba
1 Baxışov M.Ə. Latın Amerikası ölkələrinin yeni tarixi. Dərs vəsaiti. Bakı, 2010, 117 səh., s. 3-6. 2 Бжезинский З. Б 58 Великая шахматная доска. Господство Америки и его геостратегические императивы.- М.: Междунар. Отношения, 2002.- 256 с., səh. 13. 198
əhalisinin rəğbətini qazanmaq və orada İspaniya əsarətinin zəifləməsinə nail olmaq idi. ABŞ Kuba hadisələrinə silahlı müdaxilə etməyə hazırlaşırdı. İspaniya ABŞ-la diplomatik münasibətləri kəsdi və 1898-ci ilin aprel ayının 23-də ona müharibə elan etdi. Aprelin 25-də ABŞ Konqresi İspaniyaya müharibə elan etmişdi. Kuba əhalisinin əksəriyyəti ABŞ-ı öz ölkəsinə dost və müttəfiq sayırdı. 1898-ci ilin aprelin 24-də Kubanın hökuməti ABŞ-ı müttəfiq kimi tanımışdı. 1898-ci ilin mayın 1-də ABŞ-ın Sakit okean eskadrası Manila buxtasında İspaniyanın orada mühafizəsiz dayanmış köhnə hərbi gəmilərini batırdı. 1898-ci ilin iyul ayının 3-də ABŞ donanması Santyaqo de Kuba yaxınlığında İspaniya donanmasını məğlub etdi. ABŞ hərbi gəmilərindən bir sıra Kuba şəhərlərinə desant çıxarıldı. İspaniya ABŞ qoşunlarına qarşı fəal quru əməliyyatlarına başlamağa cəsarət etmədi və iyuun 22-də hərbi əməliyyatlar dayandırıldı. 1898-ci ilin dekabr ayının 10-da ABŞ-la İspaniya arasında Paris sülh müqaviləsi imzalandı. Müqaviləyə görə İspaniya Kubadan imtina etdi. Quam və Puerto-Riko və Filippin adaları ABŞ-a verildi.
1 Onu da nəzərə almaq lazımdır ki, Fernando Magellan 1520-ci illərdə dünya səyahəti edən zaman Atlantik okeanından- Cənubi Amerika materikinin cənubundakı Magellan boğazını, keçərək, Sakit okeanda Filippin adalarına gəlib çıxmışdır. Geosiyasət nəzəriyyəçilərindən biri hesab olunan və ABŞ-ı dəniz qüdrətinə malik olan dövlət -“Sea Power” adlandıran amerikalı hərbçi Alfred Mehenə (1840-1914) istinadən Rusiyalı tədqiqatçı Aleksandr Duqin ABŞ-ın dünya nəhəngi kimi birinci dəfə formalaşmasını meridianal ekspansiya adlandıır və “Monro doktrinası”nın reallaşmasını bu mərhələ ilə bağlayır.
1 Baxışov M.Ə. Latın Amerikası ölkələrinin yeni tarixi. Dərs vəsaiti. Bakı, 2010, 117 səh., s. 77-78. Yüklə 4,51 Mb. Dostları ilə paylaş:
|