Microsoft Word gelecek dunya duzeni I kitab doc
rəqabət, bir güc mərkəzinin digərinin uyğunlaşdırma
Yüklə 4,51 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Məsələn, neft, qaz və digər faydalı qazıntılara malik olan, lakin həmin faydalı qazıntıları əsaslı
181
rəqabət, bir güc mərkəzinin digərinin uyğunlaşdırma məkanlarına müdaxiləsi həmin güc mərkəzləri arasında gərgin münasibətləri, gərgin vəziyyətləri, o cümlədən böhranı, münaqişəni, kəskin hallarda isə silahlı qarşıdurmaları və müharibəni meydana gətirir. Məsələn, Karib böhranı,-burada SSRİ ABŞ-ın sərhəd təhlükəsizliyi zonasına daxil olmuşdu, və 2008-ci ilin avqust ayında baş verən Rusiya-Gürcüstan müharibəsi,-Gürcüstan Rusiyanın sərhəd təhlükəsizliyi zonasında Qərbin dəstəyi ilə Rusiyanın əleyhinə çıxş edirdi, -buna sübutdur. Qeyd edildiyi kimi, beynəlxalq münasibətlər, beynəlxalq əlaqələr və bundan formalaşan geosiyasət başlıca olaraq dünya
forma və məzmundur ki, burada dövlətlər öz güclərinə görə yer alırlar və iştirak edirlər. Dünya düzənində, subyektlər arasındakı əlaqələrdə, harmoniklikdə analoqluq, uyğunluq da əsas götürülür. Analoqluq və uyğunluq həm sahələrin özlərində baş verir, həm də sahələr arasında bu prinsip tətbiq edilir. Dövlətlər arasında iştirak nisbi bərabərliklə müəyyən edilir və ümumi və konkret məsələləri tənzim edən rəsmi sənədlərdə tərəflərin bərabərliyi məsələsi əsas götürülür. Bir dövlətin digər dövlət üzərində gücü və nəzarəti məhz həmin dövlətin geosiyasi gücünə bağlı olur. Dövlət öz sərhədlərindən maraqlarını kənara çəkirsə, qırağa çıxarırsa, məkanı böyüdürsə, deməli, digər dövlət üzərində təsir imkanları əldə edir. Bu,
dövlətlərin münasibətlər tərzini əks etdirir. Geosiyasət də elə məhz münasibətlər tərzi ilə əlaqəlidir. Eyni zamanda, əvvələr qeyd olunduğu kimi, bir formadır. Geosiyasət coğrafiya üzrə (məkanlar üzrə) siyasət cərəyanlarının mövcudluğudursa, dünya düzəni iyerarxik quruluşa əsasən münasibətlərin tənzimlənməsidir. Bu da özlüyündə dövlətin məkanlar üzrə xarici gücünə bağlıdır. Güclü dövlət zəif dövlət üzərində təsirə malik olur. Bu, dünya düzəninin əsaslarına aiddir. Geosiyasət
182
regionlar arasında əlaqəlilik sistemini yaradır və siyasi təsir məkanlarını böyüdür. Dünya düzənində də həmin məzmunlu proseslər meydana gəlir və idarəetmə zamanı iyerarxik pillə və struktur genişlənir. Bu proses həm elementlərin hesabına böyüyür, həm də məkanın genişlənməsindən baş verir. Böyük dövlət kiçik dövlətin yerləşdiyi regionda (məsələn, ABŞ-ın Cənubi Qafqazdakı siyasəti) maraq nümayiş etdirir, siyasət həyata keçirir. Bu da geosiyasətdir və münasibətlərin tərzi baxımından dünya düzənidir. (Qeyd: dünya düzəni üst anlayış
geosiyasətini (periferiya siyasəti) gücləndirir.
imkanlarına malik olur. Dövlətin gücü geosiyasi məsələlərdə onu digər, zəif dövlət üzərində güclü edir, çünki zəif dövlətin strateji əhəmiyyətli obyektləri üzərində nüfuz əldə edir ki, bununla da həmin dövlətin daxili və xarici siyasətinə təsir imkanları qazanır. Məsələn, neft, qaz və digər faydalı qazıntılara malik olan, lakin həmin faydalı qazıntıları əsaslı qaydada və səmərəverici əsaslarla istismar texnologiyasına malik olmayan dövlətlərdə bu texnoloji vasitələrə malik 183
olan dövlətlər təsir imkanları (“neft diplomatiyası”) əldə edirlər. Neft-qaz sərvətlərinə malik olan Fars körfəzi regionu və Xəzər regionu dövlətlərini belə dövlətlər hesab etmək olar. Bu ölkələr öz neft ehtiyatlarını texnoloji baxımdan təkmil dövlətlərin şirkətlərinin istismarına vermək məcburiyyətində qalırlar. Təbii ki, buradan sərmayə qoyuluşu üçün əlverişli mühitin yaradılması prinsipləri ortaya çıxır. Beynəlxalq iqtisadi əlaqələrdə texnoloji vasitələrin xammal üzərində geniş və yayılan prinsipləri beynəlxalq iqtisadi münasibətlər sferasının formalaşması üçün mühüm şərt kimi əhəmiyyət kəsb edir. Sərvətlər və texnoloji vasitələrin, istismar vasitələrinin, ə mək qüvvələrinin ölkələr üzrə qeyri-bərabər paylanması, eləcə də sərvətlərdən tarazlı qaydada istifadə olunması prinsipləri beynəlxalq iqtisadi münasibətlər üçün mühüm şə rtləri və zərurəti ortaya çıxarır. Dövlətlərin beynəlxalq iqtisadi əlaqələrindən və resursları cəmləşdirmək və onlardan birgə istifadə etmək prinsiplərindən irəli gələrək bir dövlət digər dövlət üzərində təsir imkanları əldə edir. Bu baxımdan da beynəlxalq münasibətlərdən, beynəlxalq əlaqələrdən həm dünya düzəni, həm də oxşar məzmun kəsb edən geosiyasət formalaşır. Nəzərə almaq lazımdır ki, yaşadığımz dünyada nəzarətdən kənarda olan məkan (istər
mövcud deyildir. Dövlət gücləndikcə, regionlar üzrə maraq nümayiş etdirdikcə digər dövlətin ərazisinə, məsələn, quru və su ərazisinə, daxil olur. Məsələn, böyük dövlətlərə məxsus olan gəmilərin ticarət və hərbi gəmilərin, elmi-tədqiqat gəmilərinin kiçik dövlətlərin ərazi sularına, daxili sularına daxil olması buna sübutdur. Belə hallarda beynəlxalq hüquq normaları vəziyyəti tənzimləmə vasitəsinə çevrilə bilir. Daxil olma zamanı (həm də hərbi bazaların yerləşdirılməsi zamanı) “alt” və “üst qatlar” məsələsi ortaya çıxır. Bu zaman həm dünya Yüklə 4,51 Mb. Dostları ilə paylaş:
|