Microsoft Word Gulnara-kitab son doc

Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s
.
178
 
 
 
 
müəyyən gələcək zamanın 11 semantik və üslubi xüsu-
siyyətlərini məna xüsusiyyəti kimi fərqləndirir
1
. 
-acaq  şəkilçili qəti gələcək zaman. Bu zaman 
forması  ədəbi dildə  işləkliyinə görə  oğuz qrupu türk 
dillərində daha geniş yayılmışdır. Ona görə  də  -acaq 
şəkilçili qəti gələcək zaman semantik xüsusiyyətləri 
oğuz qrupuna daxil olan türk dillərində öz zənginliyi 
ilə seçilir. Çünki -acaq şəkilçili qəti gələcək zaman öz-
bək, kazan-tatar, başqırd və s. kimi türk dilləri üçün 
xarakterik olsa belə, haqqında danışdığımız zaman for-
masının bu dillərdə  ədəbi dil səviyyəsində  işlənməsi 
yox dərəcəsindədir.  
Türk dillərində -acaq şəkilçili qəti gələcək zaman 
forması aşağıdakı məna xüsusiyyətlərinə malikdir: 
1. Bu zaman formasının  ən geniş yayılmış  və 
özünəməxsus xüsusiyyətlərindən biri iş, hal və ya hə-
rəkətin gələcəkdə  qəti  şəkildə icra olunacağını bildir-
məkdir. Məs.:Azərb.: –Şimal məntəqələrdə qazılacaq 
hər bir amerikan quyusu, qurulacaq hər bir amerikan 
buruğu sizi xarici təərrüzlərdən  qoruyacaqdır, bizim 
siyasi-iqtisadi  əlaqələrimizin daha da genişlənməsinə 
səbəb olacaqdır(M.İbrahimov,Gələcək gün);Şah. Yox, 
çəkil. Getməliyəm. Axşam görüşərik. Sənə yeni yazdı-
ğım  şeri  oxuyacağam (K.Abdulla, Şah  İsmayıl); türk: 
Ayda dörtyüz lira kazanç getirecek sağlam bir iş için 
yirmi bin lira sermaye vereceğim (A.Nesin, Satılmış-
tır); türkmən: Olar öz bagşylarınıň öňünden çykyp, oňa 
hormat goýcaklar(N.Saryhanov,Şükür Bagşy); qaqauz: 
–Dayan,kaşım, tä bän gidecäm da getirecäm sana bişey 
                                                 
1
 Yenə orada, s. 29-31.  

---

Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s
.
179
 
 
 
 
imää, –üreklendirdi onu Dolapsız da gitti küyä (D.Kara 
Çoban, Tamannık). 
2. Digər zaman formalarında olduğu kimi qəti 
gələcək zaman forması da ardıcıllıq məna xüsusiyyəti-
nə malikdir:Azərb.: – Söyüdlü arx bütün acıqları, kə-
dərləri yuyub aparacaq, onun suyu ilə boy atmış ağac-
ların kölgəsində gənc analar uşaqlarına layla deyəcək. 
Acıqlanmış cavan ərlər arvadlarını  əfv edəcək, günlər 
də Söyüdlü arx kimi sülh ilə, mehribanlıqla axıb  ge-
dəcək, çünki su xoşbəxtlikdir, su aydınlıqdır! (İ.Əfən-
diyev, Söyüdlü arx); qaqauz: İşittik bu küydä yaşarmış 
bir küllü kalpaklı, çıksın meydana eşäännan, görelim, 
tanıyalım da padişax ona kızını  verecek! O padişaxa 
güvä olacek! Yarım padişaxlık kabul edecek! – baarır-
mış xabercilär gezeräk sokak – sokak(Masallar,Kelcä – 
külcä) 
3. Hər hansı müəyyən gələcək zamanda icra olu-
nacağını bildirir; məs.: Azərb.:Bütün kəndi ayaqdan 
salacağam, ana “Güllü düzənliyə”  enəcəyəm, lap çay 
qırağına qədər gedəcəyəm (S.Qədirzadə, Burada insan 
yaşamışdır); türk:Dört ay için çevrede sıtma inceleme-
si yapacağım. Ama korkma, sizinle beraber değil, nisa-
nın sonunda hareket edeceğim (H.E.Adıvar, Zeyno'nun 
oğlu) 
4. Qəti gələcək zaman birdəfəlilik xüsusiyyətinə 
malikdir ki, bu da iş, hal və ya hərəkətin bir dəfə icra 
olunacağını bildirir:Azərb.:Çağıracaq sənin oğlunu ya-
nına!..Çağıracaq!..(Elçin,Ağ dəvə); türk:Şerif –Demir-
dağının suyu yirmi dört çeşmeden akacak (N.Hikmet, 
Bir aşk masalı); “Kalacağım, söz veriyorum. Sen dö-
ner-dönmez, bütün ötekileri sepetleyeceğim”(A.Boy-

---

Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s
.
180
 
 
 
 
san,Yangın var); qaqauz:– Burada erleşecez.  Şindan 
sora duşman bizdän irak, burada yaşaycez (Qaqauz 
folkloru, Bayır oolu).  
5.  -acaq, -əcək  şəkilçili gələcək zaman forması 
kontekstdən asılı olaraq əmr, vaciblik ifadə edə bilər: 
Azərb.: – Bir hadisə baş versə cavabdeh siz olacaqsı-
nız (İ.Şıxlı, Dəli kür); Mən başlasam kağız, mürəkkəb 
çatmaz. Gedin dedim, özüm Bakıya gələcəyəm (M.Cə-
lal, Açıq kitab). 
6. Qəti gələcək zamanın məna xüsusiyyətlərindən 
biri də şərt məzmunu ifadə edə bilməsidir; məs.: türk: 
Gelen –Üçüncü şartımı söylüyorum Mehmene Banu. 
Kardeşinin ölmemesi için üçüncü şartımı... Sen güzel-
liğini  vereceksin, kardeşin  yaşayacak (N.Hikmet, Bir 
aşk masalı). Bu tipli nümunələr Azərbaycan dilində də 
mövcuddur. 
-ar, -ər şəkilçili gələcək zaman 
1. Hərəkətin qeyri-müəyyən gələcək zamanda icra-
sını bildirir. Məs.:Azərb.:– Ata, anamı fikir eləməyə 
qoyma, sağlıq olar, tezliklə gələrəm, görüşərik (S.Qə-
dirzadə, Burada insan yaşamışdır); türk:Beni çoğun-
lukla gündüzleri sokakta görürler.Ben devamlı bir yer-
lere giderim (H.Taner).  
2. Hərəkətin gələcəkdə icrası başqa bir hərəkətin 
icrasından asılı olur, başqa sözlə, müəyyən bir hərəkət 
digər hərəkətin gələcəkdə qeyri-qəti gələcək zamanda 
icrasına zəmin yaradır.Məs.:Azərb.:Əgər indi, doğru-
dan da tələsirsənsə, mən axşam səninlə görüşərəm (S. 
Qədirzadə, Burada insan yaşamışdır); türk: “Karanlığa 
kızma, bir mum yak” özdeyişini yaşama getirirsek, son 
zamanlarda iyice kararmış olan dünyamızı kendi çapı-

---