Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s
.
126
tək
I şəxs satğalağım pilkələmin
II şəxs satğalağıŋ pilkələksiŋ
III şəxs satğalak pilkələk
cəm
I şəxs satğalağıbıs pilkələkpis
II şəxs satğalağığar pilkələksis
III şəxs satğalaktar pilkələk
-ğalak şəkilçisinin xakas dilində funksiyası ma-
raq doğurur. Belə ki, “Xakas dilinin qrammatikası” kita-
bında müşahidə olunduğu digər türk dillərindən fərqli
olaraq -ğalak şəkilçisi xakas dilində gələcək zamanın
deyil, keçmiş zamanın morfoloji əlaməti kimi göstərilir
və həyata keçməmiş keçmiş zaman adlandırılır
1
: itkelek-
pin, itkeleksiŋ, itkelek, itkelekpis, itkelekser, itkelekter
və s.
Əslində hələlik həyata keçməmiş, lakin baş ver-
məsi gözlənilən hal və hərəkəti ifadə edən bu zaman
göstəricisi, fikrimizcə, xakas dilində keçmiş deyil, altay,
tuva və şor dillərində olduğu kimi gələcək zamanın
morfoloji göstəricisidir.
“Altay, Hakas ve Tuva Türkçelerinde kullanılan ve
aynı anlamı veren -(G)AlAk eki de bizce Eski Türkçe-
deki –KAlır ekiyle ilgilidir. –GALAK büyük bir ihti-
malle –GalIr Ok'tan gelmektedir:al-galır ok>algalırak>
algallak> algalak”
2
1
Грамматика хакасского языка. Москва, «Наука», 1975,
с. 220.
2
Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Grameri.Fiil. Basit çekim. Ankara,TDK
Yayınları, 2006, s. 428.
Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s
.
127
Araşdırdığımız türk dillərindən yalnız şor dilində
qadık – kadıq feli sifət forması ilə düzələn mümkün gə-
ləcək zaman forması
1
mövcuddur; məs.:
Tək
I şəxs çetkediqim / çetkediqbin
II şəxs çetkediqziŋ
III şəxs çetkediq
Cəm
I şəxs çetkediqbis
II şəxs çetkediqbis
III şəxs çetkediqler
F.Zeynalov sarı-uyğur dilində gələcək zamanın
dörd formada işləndiyini yazır:
a)
-ğıs/qıs –tır/-tro və ya -metto, -ere/-ire
b)
-ar, -er, -ır, -ir, -r
c)
-ğı, -qu, -ğı, -kı, -ğo, -ko
d)
-ğır,-kur+tır/-tro
şəkilçili variantlar
2
.
Bu formalardan yalnız biri -ar,-er,-ır,-ir,-r şəkilçili
zaman bütün türk dillərinə məxsus zaman formasıdır.
Sonuncu iki forma isə yalnız karluq qrupu türk dillərinə
xarakterik formalardır . -үуs -qуs,-xуs, -gуs şəkilçili za-
man forması araşdırdığımız türk dillərindən yalnız sarı-
uyğur dilində müşahidə olunur.: men satqystro, sen sat-
qystro, gol satqystro, mys satqystro, siler satqystro, go-
lar satqystro və s. -ğu,-qu şəkilçili gələcək zaman for-
ması müasir özbək və sarı-uyğur dillərində müxtəlif fo-
netik variantlarla işlənir. Özbək dilində -ğu, -qu, -gi, -ki,
1
Дыренкова Н.П. Грамматика шорского языка.Москва, Изд.АН
СССР, 1941, c. 189.
2
Zeynalov F. Türkologiyanın əsasları. Bakı, Maarif, 1981, s. 286.
Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s
.
128
sarı-uyğur dilində -үу, -gу, -үo, go, -үu, -gu şəklində
ifadə olunur:
özbək sarı-uyğur
tək
I şəxs barğumdir men kelgo
II şəxs barğuŋdir sen kelgo
III şəxs barğusidir gol kelgo
cəm I
şəxs barğumizdir mys kelgo
II şəxs barğuŋizdir siler kelgo
III şəxs barğusidir golar kelgo
Türk dillərində az müşahidə olunan digər gələcək
zaman formalarından biri də salar dilində -gur, -gar,
-үur, -үar, -qur, -qar, -kur, -kar, sarı-uyğur dilində -үуr,
-qуr, -gуr, -kуr şəkilçi variantları ilə düzələn və qəti
şəkildə yaxın gələcəkdə baş verən hərəkəti ifadə edən
gələcək zaman formasıdır: men kilqur, sen kilqur, vu
kilqur, piser kilkqur, siler kilqur, vuler kilqur(salar);
men satgyr, sen satgyr, gol satgyr, mys satgyr, siler
satgyr, golar satgyr (sarı-uyğur) və s.
-qay, -qey, -kay, -key şəkilçili ehtimal bildirən gə-
ləcək zaman
1
forması tədqiqata cəlb etdiyimiz müasir
türk dillərindən yalnız tofalar dilində rast gəlinir və ic-
rası gələcəkdə ehtimal olunan hərəkəti ifadə edir; məs.:
kelqey men, kelqey sen, kelqey, kelqey bis, kelqey siler,
kelqeyler və s. Qeyd edək ki, bu şəkilçi bəzi türk dillə-
rində arzu şəklinin formal əlaməti olaraq çıxış edir.
Göründüyü kimi, aparılan tədqiqat nəticəsində
müəyyən olunur ki, türk dilərində geniş yayılmış və ge-
1
Рассадин В.И. Морфология тофаларского языка в сравнительном
освещении. Москва, «Наука», 1978, с. 217.
Dostları ilə paylaş: |