_____________ Milli Kitabxana_____________
218
Dördüncü salamın mənası: bu salam
səmazənlərin mənəvi yolçuluğunun, meracının
tamamlandığını, dərvişlərin əbədiyyətə dönüşünü
bildirir. Yenidən “Evfer” çalınır. 8/6 ritmik ölçülü
musiqi parçası zamanı ekstaza düşənlər indi bütün
fikirlərini batinlərində cəmləşdirirlər. Elə təəssürat
yaranır ki, güya dərvişlər yerin cazibəsindən qurtulub
qaranlıq fəza içində ağ tənnurələrilə fırlanırlar.
İnstrumental musiqi qurtardıqdan sonra “təqsim” bir
daha səmaxana fəzasına hakim kəsilir.
Bu, artıq finaldır, beşinci bölümdür, ikinci
hissənin tamamıdır. Hafiz avazla Qurandan parçalar
söyləyir. Indi Şeyxin növbəsidir. O, “Hu” kəlməsi ilə
bitən “Gülbəng” adlı dini duanı oxuduqdan sonra rəqs
ustası ilə bahəm səmaxananın ortasında fırlanmağa
başlayır. İnstrumental musiqi öncə “pişrou”dan, sonra
isə “Yürük səmai”dən hissələr səsləndirir. Burada
Şeyx Günəşi, səmazənbaşı isə Ayı simvollaşdırır.
Beləliklə, səma məclislərinin kompozisiyasında fəza
cismlərinin hərəkətinin canlı şəkli alınır. Günəşlə Ay,
gecə ilə gündüz Şeyxlə səmazənbaşının timsalında
yerlərini növbə ilə bir-birilərinə verib fırlanırlar. Ətraf
sakitlikdir. Yalnız “Allah” sözünün qısaldılmış
əvəzləyicisi olan “Hu...” nidasının sürəkli pıçıltısı eşi-
dilir. Dərvişəlr gerçək varlığa laqeydlik bildirən üz
ifadəsilə səmaxananı bir-bir tərk edirlər. İndi onlar
tamam başqa bir dünyaya mənsubdurlar. Bu dünya
MÜTLƏQ GÖZƏLLİK və İLAHİ KAMİLLİK
_____________ Milli Kitabxana_____________
219
dünyasıdır. Bir azdan “Huva” (Odur) və “Hu” (O)
pıçıltıları da eşidilməz olur. Əbədi sükut səmaxananın
yeganə sahibinə çevrilir. Lakin elə bu zaman yenidən
hafizin səsi eşidilir və o, “Fatihə” surəsini oxumaqla
səma məclisinin sona yetdiyini bəyan edir.
Göründüyü
kimi
səma məclislərinin
kompozisiyası çox sadədir və adi, aramsız
hərlənmələrdən ibarətdir. Ancaq elə ilk baxışdan sadə
və adi təsir bağışlayan bu hərəkətləri yerinə ytirmək
üçün dərvişlər Axçi Dədənin rəhbərliyi altında uzun
sürən asketik təlim-məşq prosesi keçirdilər. Bu, ondan
ötrü idi ki, dərvişlər mənəvi təmizli-yə, saflığa
çatsınlar və fırlanğıc hərəkətlərin ideal icrasına nail
olsunlar. Dərvişlər Mövləvi xanəgahında 1001 gün
müddətinə sığışan sınağa çəkilirdilər. Bu sınaq “çillə”
adlanırdı. 1001 günlük çillə 25x40 üstəgəl 1 prinsipi
üzrə qurulurdu. Dərvişlər 25 dəfə 40 gün ərzində
müxtəlif sahələrdə fiziki əməklə məşğul olmalı,
dilənməli və dini biliklərini artırmalı idilər; zikr
praktikasını mənimsəməliydilər. Sonrakı bir gün isə
səmaxanada düzəldilən imtahana verilirdi.
Dönən dərvişlərin səma məclisləri Ortaçağ
müsəlman mədəniyyətinin virtual merac teatrıdır,
simvollar teatrıdır. Biomexanika qanunlarına
əsaslanan bu zikr teatrının, vəcd teatrının sadə kompo-
zisiyası çərçivəsində poeziya, musiqi, rəqs, natiqlik
sənəti, hətta kalliqrafiya belə vahid bir inkişaf xətti
ətrafında yüksək gözəllik və ölçü duyğusu ilə sintez
_____________ Milli Kitabxana_____________
220
olunur. Vahid inkişaf xəttinin, konkret məqsədin,
teatral obrazlılığın, dəqiq ritmik strukturun, güclü
sintezin mövcudluğu səma məclislərini teatr ta-
maşaları ilə qohumlaşdırır. Şərq teatrının aparıcı
prinsiplərinə söykənən mistik-dini pafoslu səma
məclislərinin struktur elementlərində, onların ard-arda
düzülmə münasibətlərində Orta əsrlər müsəlman
mədəniyyəti üçün xarakterik dünya modelinin, sufi
kosmoqoniyasının qrafik sxemini görmək mümkündür.
Bu məclislərin dini təfəkkürlə sıx əlaqəsinə
baxmayaraq onlar Orta yüzillərin demokratik
xarakterli mədəniyyət hadisəsi olub əsas etibarı ilə
şəhər əhalisinin, sənətkar təbəqəsinin ovqatını əks et-
dirmişdir. Hətta Mövlananın vaxtında səmaxanalarda
qadın zikrləri də keçirilmişdir. Əksər hallarda səma
məclisləri bollu yemək-içməklə müşayət olunmuşdur.
Bu faktın özü də mövləvi zikrlərini, dərvişlərin səma
məclislərini Şərq teatrı müstəvisində öyrənməyə bir
şans verir.
_____________ Milli Kitabxana_____________
221
VI FƏSİL
ƏRƏB TEATRI
Ərəb ənənəvi teatrının təzahür formalarının əksəriyyəti
fars və türk ənənəvi teatrının formaları ilə bir çox hallarda
identikdir. Fərq yalnız adlar müxtəlifliyində və onların
tələffüzündədir. Nağılçılara, şəbih tamaşalarına, kukla və kölgə
oyunlarına istər Misirdə, istər Livanda, istərsə də Suriyada rast
gəlmək mümkündür. Bir çox Şərq ölkələrində olduğu kimi ərəb
dünyasında da avropatipli teatrın tarixi XIX yüzildən başlayır.
Ona görə də qərara alınıb ki, bu fəsildə yalnız ərəb dünyası
üçün xarakterik teatr hadisələrindən söhbət açılsın... və
mümkün təkrarlara yol verilməsin.
1. “Xəyal əz-zill” kölgə teatrı
Misrin “Xəyal əz-zill” kölgə teatrı türk “Qaragöz”ündən
dörd əsr öncə dünyaya gəlmiş, Səlahəddin Əyyubinin
hakimiyyəti zamanında formalaşmış böyük qardaşıdır. Quruluş
və texnika baxımından hər iki teatr arasında, demək olar ki,
fərq yoxdur. Hərçənd birbaşa “Xəyal əz-zill” kölgə teatrının
mövcudluq tarixilə bağlı arxiv materialları “Qaragöz”ə
nisbətən daha mötəbərdir. İş bu ki, 1909-cu ildə alman
tədqiqatçısı Paul Kale Misrin Mekuale kəndində “Xəyal əz-
zill” teatrının 500 il yaşı olan təsvirlərini və “İskəndəriyyə
mayakı” adlı tamaşanın mətnini tapmışdır. Təsvirlərin
bəzilərinin üstündə görünən məmlük turğalarına (gerblərinə)
əsaslanan Paul Kale onların tarixini təqribən 1350-ci illə
müəyyənləşdirmişdi. Belə ki, İskəndəriyyə mayakı yenə də
təqribən 1326-1349-cu illər arasında dağıdılmışdır. Məşhur
islam tarixçisi İbn Batuta isə bu mayakı 1326-cı ildə
Dostları ilə paylaş: |